Ünlü Daralması

“Ünlü daralması nedir?” sorusunun cevabını şu şekilde verebiliriz: Türkçede bir kural olarak “a ve e” geniş ünlüsüyle biten bir fiile şimdiki zaman eki olan “-yor” eki getirildiğinde fiilin sonundaki “a” ünlüsü daralarak “u ya da ı”ya, “e” ünlüsü de “ü ya da i”ye dönüşür. Dilimizdeki bu kurala “Ünlü Daralması” denir.

Ünlü Daralması Örnekleri

Başla +yor → Başlıyor

Yukarıda gördüğünüz fiilde “-yor” eki “a” ünlüsünü daraltarak “ı” ünlüsüne dönüştürmüştür. Ünlü daralması örnek tablosunu detaylıca inceleyelim:

Süsle +yor → Süslüyor
Saçmala +yor → Saçmalıyor
Söyle +yor → Söylüyor
Yaşa +yor → Yaşıyor
Paketle +yor → Paketliyor
Oyna +yor → Oynuyor
İncele +yor → İnceliyor
Dinle +yor → Dinliyor
Yasakla +yor → Yasaklıyor
Ele +yor → Eliyor
De +yor → Diyor
Yi +yor → Yiyor

Ünlü Daralması Püf Noktalar

Zaman eki “-yor” -me olumsuzluk ekine gelirse de aynı kural geçerli:
Gelme +yor → Gelmiyor
Sevme +yor → Sevmiyor
İçme +yor → İçmiyor
Saklama +yor → Saklamıyor

NOT: “Demek” ve “Yemek” fillerine ek getirildiğinde aradaki “y” kaynaştırma harfi ,”e” ünlüsünün daralmasına yol açar.

De + y + ecek → Diyecek
Ye + y + ecek → Yiyecek
De+ y + erek → Diyerek
De + y + en → Diyen
Ye + y + ince→ Yiyince

Yukarıdakilere ilave olarak “diyelim, diye; yiyen, yi­yerek, yiyelim, yiye, yiyip vb.” sözcükleri örnek verilebilir. Ayrıca “deyince, deyip” sözcükleri yazılışta daralmaya uğramaz.

NOT: Sonu “a ya da e” geniş ünlüsüyle biten birden fazla heceli fiiller ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında fiil sonundaki “a ve e” ünlüleri daralır. Ancak bu durum sadece söyleyişte gerçekleşirken yazıda daralma gerçekleşmez.

Yazımı – (Okunuşu)
Ağlayan – (Ağlıyan)
Söyleyen – (Söyliyen)
Dinleyen – (Dinliyen)
Gelmeyen – (Gelmiyen)
Yaşayacak – (Yaşıyacak)
Gizleyeli – (Gizliyeli)

Yukarıdaki kelimelerin okunuş ve yazılışlarının farklı olduğunu unutmamalıyız. Bu kelimeleri okunduğu gibi yazıya aktarırsak yazım yanlışına neden oluruz.

UYARI ⇒ Bazı fiiller “-yor” ekini aldıklarında araya “u, ü, ı, i” gibi yardımcı ünlü gelebilir. Bu şekilde olan örnekleri “a ve e” geniş ünlülerin daralmasıyla karıştırmayınız. Bu konuda yapılan en büyük yanlışın bu olduğunu unutmayınız.

Yak + (ı) + yor → Yakıyor, (ı) yardımcı ses
Kıskan + (ı) + yor → Kıskanıyor, (ı) yardımcı ses
Sevin + (i) + yor → Seviniyor, (i) yardımcı ses
Okun + (u) + yor → Okunuyor, (u) yardımcı ses
Yaz + (ı) + yor → Yazıyor, (ı) yardımcı ses