Atabetü’l Hakayık: Özellikleri, Yazarı, Önemi, Konusu Nedir?

Gerçeklerin eşiği anlamına gelen Atabetü’l Hakayık, Yüknekli Edip Ahmet tarafından yazılmış bir öğüt ve ahlak kitabıdır. 12. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen eser Türk ve Acem hükümdarı İspehsalar Beğ’e sunulmuştur. Kitap genel anlamda düşünüldüğünde “dinî-ahlaki” bir öğüt kitabı olarak değerlendirilmektedir. Yazar kitabında cömertliği övmüş, cimriliği yermiş; bilginin faydasını ele almış, cahilliğin insana vereceği zararı dile getirmiş; dünyanın geçiciliğine ve kibrin insana vereceği zararları konu olarak işlemiştir.

Eserini aruz ölçüsüyle yazan Edip Ahmet Yükneki, eserinin başında Allah’a, Hz. Peygamber’e, dört halifeye ve dönemin hükümdarı İspehsalar Beğ’e övgülerde bulunmuştur. Övgülerin yer aldığı giriş bölümü beyitlerle yazılırken asıl bölümler dörtlük şekilde kaleme alınmıştır. Eser dönemin konuşma diline yakın bir Türkçe ile yazıldığından bugün Türk dili açısından önem arz eder.

Dil özellikleri ve içeriği incelendiğinde eserin Kutadgu Bilig’den sonra yazıldığı anlaşılmaktadır.  Eserin son bölümünde yazarı Edip Ahmet Yükneki hakkında üç ayrı bölüm bulunmaktadır. Kitaba sonradan eklenen bu bölümlerin yazarları belli değildir. Birinci bölümde Edip Ahmet’in doğuştan kör olduğu, kitabı 14 bölüm olarak yazdığı ve kitabın değerinin altın yüklü file eşit olduğu belirtilmiştir.

Atabetü’l Hakayık’ın Özellikleri

1. 12. yüzyılda Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılan eser “Hakikatlerin Eşiği” manasına gelir.

2. Eser ele aldığı konular ve yazılış amacı bakımından didaktik nitelik taşır.

3. Türk Edebiyatı’nda İslam inançlarını barındıran ve öne çıkaran ilk eser olarak değerlendirilir.

4. İyilik, kötülük, cimrilik, cömertlik, fanilik gibi birçok konuyu işleyen kitabın genel konusu ise din ve ahlaktır.

5. Eser “Hakaniye” lehçesinde yazılsa da dinin etkisiyle Arapça-Farsça kelimeler barındırmaktadır. Ancak buna rağmen eserin dönemine göre anlaşılır bir dili vardır.

6. Kutadgu Bilig gibi bu eser de mesnevi türünde yazılmıştır.

7. Eser baştan sonra aruz ölçüsüyle oluşturulmuştur.

8. Atabetü’l Hakayık’ın nazım birimi beyit ve dörtlüklerden oluşur. Giriş bölümü beyitler ile diğer bölümler ise dörtlüklerle yazılmıştır. Bu da eserin hem İslamiyet öncesi hem de İslamiyet sonrası dönemin etkisinde kaldığını gösterir.

9.Eserden anlaşılacağı üzere Edip Ahmet Yükneki’nin o dönemde bilime verdiği önem dikkat çeker.

10. Eserde aynı zamanda cömertlik övgü şeklinde yer alırken bir insanın cimriliği eleştirilmiştir.

11. Eserde genel olarak Allah’a ulaşmanın, evrenin sırlarını çözmenin tek yolunun ancak bilim olacağı vurgulanır.

12. Kutadgu Bilig’in öğüt veren kısımları ile Atabetül Hakayık’ın öğüt veren kısımları tarz ve üslup bakımından birbirine çok benzer. 

Atabetü’l Hakayık’ın Konusu

Atabetü’l Hakayık konusu hakkında öncelikle söylenebilecek şeylerin başında dini ve ahlaki nitelikte olduğu konusu gelmektedir. Bu bakımdan eser didaktik bir özellik taşımaktadır. Kitapta bilgi, ahlak, cömertlik, cimrilik, doğruluk ve iyilik gibi kavramlar işlenmiştir.

Atabetü’l Hakayık hakkında ilk ayrıntılı ve geniş çalışma 1950’li yıllarda  Reşit Rahmeti Arat tarafından yapılmıştır.