Anlatmaya Bağlı Metinler

⇒ Edebi metinlerin merkezinde yer alan “Olay çevresin oluşan metinlerde” olayların okuyucuya aktarılması iki şekilde olmaktadır: Anlatmaya Bağlı ve Göstermeye Bağlı.

Anlatmaya bağlı edebî metin türleri şunlardır:

Hikâye
Roman
Masal
Fabl
Destan
Halk Hikâyeleri
Mesnevi
Manzum Hikâye

AYT Edebiyat Metinlerin Sınıflandırılması Konu Başlıkları

Metinlerin Sınıflandırılması
Anlatmaya Bağlı Metinler
Göstermeye Bağlı Metinler
Gazete Çevresinde Gelişen Metinler
Kişisel Hayatı Konu alan Metinler
Sözlü Anlatım Türleri

⇒ Anlatmaya bağlı edebi metinlerdeki olayların okuyucuya bir anlatıcı tarafından anlatılması durumu söz konusudur. Anlatıcı, olayları üç farklı bakış açısıyla okuyucuya aktarır:

1. Kahraman Bakış Açısı: Olayların merkezindeki kişinin kendi ağzıyla (1.ağız) olayları okuyucuya aktardığı bakış açısıdır. Olayları gördüğü kadarıyla ben ağzıyla aktarır.
2. Gözlemci Bakış Açısı: Olayları bir kameraman gibi sadece gördüğü kadarıyla üçüncü ağızla aktaran bakış açısıdır.
3. İlahi (Tanrısal-Hakim) Bakış Açısı: Gözlemci gibi olayların dışında kalıp olayları üçüncü ağızla aktaran ancak gözlemciden farklı olarak gördüklerinin dışında kahramanların zihnini okuyan, geleceklerini bilen anlatıcı bakış açısıdır.

⇒ Bu metinler “Olay, kişi, zaman ve mekan” olmak üzere dört yapı unsurundan oluşur.

Anlatmaya Bağlı Edebi Metinler

ROMAN

Yaşanmış ya da yaşanabilecek olayların, insan ilişkilerinin ve psikolojisinin uzun bir şekilde yer ve zaman bağlamında anlatıldığı düz yazı şeklindeki edebi türe roman denir.

→ Romanlarda yazarlar tarafından kurgulanmış gerçekler anlatılır.

→ İnsanı en iyi tanıtan ve onun psikolojisini yansıtan tür romandır.

→ Hikayeye göre daha kapsamlı ve uzun bir türdür.

→ Dünyada ilk roman örneği Miguel de Cervantes tarafından yazılan Don Kişot’tur.

→ Türk edebiyatında ilk roman örneği Şemsettin Sami’nin yazdığı Taaşşuk-ı Talat-ı Fitnat adlı eserdir.

→ Romanın Yapı Unsurları

Olay: Romanda olayların bir ana olay etrafında gelişip sıralanması ile oluşan yapı unsurudur.
Kişi: Olayları gerçekleştiren kahramanlardır. Kişiler hem fiziksel hem de ruhsal özellikleriyle betimlenir.
Karakter: Kendine özgü özellikleriyle ön plana çıkan kişidir.
Tip: Belli bir özelliği aşırı derecede yansıtan, simgeleşen kişilerdir.
Mekan: Olayların geçtiği yerdir ve bu yer romanda tasvir edilerek okuyucunun zihninde canlandırılır.
Zaman: Olayların geçtiği zaman ya da olayın başlangıcı ile sonu arasındaki süredir.

→ Konularına göre roman türleri:

Macera Romanı: Heyecanlı ve merak uyandırıcı olayları anlatır.
Tarihi Romanlar: Tarihi olayları ve kişileri anlatır.
Psikolojik Roman: İnsanın iç dünyasını, bilinçaltını anlatır.
Sosyal Roman: Toplumsal sorunları, töreleri anlatır.
Bilim Kurgu Romanı:
Fantastik Roman: Gerçeküstü olay ve kişileri anlatır.
Polisiye Roman: Polisiye olaylar (aksiyon-gizem) işlenir.
Tezli Roman: Toplumsal ya da siyasal bir konuyu tez içererek anlatır.
Egzotik Roman: Uzak ve yabancı ülkelerin doğa-insanlarını anlatır.

→ Türk Edebiyatında Roman İlkleri

İlk edebi roman: İntibah – Namık Kemal
İlk tarihi roman: Cezmi – Namık Kemal
İlk realist roman: Araba Sevdası – Recaizade Mahmut Ekrem
Batılı anlamda ilk roman: Mâi ve Siyah – Halit Ziya Uşaklıgil
İlk psikolojik roman: Eylül – Mehmet Rauf
İlk köy romanı: Karabibik – Nabizade Nazım

HİKAYE

Yaşanmış ya da yaşanması muhtemel olayların bir yazar tarafından okuyucuda heyecan, zevk uyandıracak şekilde kısaca anlatıldığı edebi metinlere hikaye ya da öykü denilmektedir.

→ Hikaye, sade bir olay örgüsüne dayanır, genellikle tek mekanda az sayıda kişiye yer verir ve özlü bir anlatım barındırır.

→ Dünya edebiyatında bilinen ilk hikâye örneği İtalyan yazar Boccaccio’nun (Bokaçyo) Decameron (Dekameron) adlı eseridir.

→ Ahmet Mithat Efendi’nin Letâif-i Rivâyât adlı eseri ilk hikâye örneklerindendir.

→ Samipaşazade Sezai “Küçük Şeyler” adlı eseriyle edebiyatımızdaki Batılı anlamda modern hikâye örneğini vermiştir.

→ Hikayeler “Serim, düğüm ve çözüm” olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.

→ Hikayenin dört yapı unsuru olay, kişi, mekan ve zamandır.

→ Türk edebiyatındaki ilk hikaye örneği Ahmet Mithat Efendi’nin Letaif-i Rivayet’dir.

→ Batılı anlamda ilk hikaye örneğimiz ise Samipaşazade Sezai’nin Küçük Şeyler adlı kitabıdır.

→ Hikayenin iki ayrı türü vardır:

Olay Hikayesi:

Hikayenin merkezinde bir olay vardır ve bu olaylar serim, düğüm, çözüm şeklinde sunulur.
Olay olduğundan hikayede bir hareketlilik vardır.
Heyecan ve merak duygusu en üst seviyededir.
Dünyadaki en önemli temsilcisi Guy de Maupassant olduğundan bu hikayeler Maupassant tarzı hikayeler de denir.
Edebiyatımızda en önemli temsilcisi Ömer Seyfettin’dir.

Durum Hikayesi:

Olaydan çok hayattan alınan bir kesitin, durumun aktarıldığı hikayelerdir.
Hikayede bir başlangıç ve son olmadığından serim, düğüm, çözüm bölümleri yoktur.
Hikayenin sonu okuyucunun hayal gücüne bırakılır.
Dünyadaki en önemli temsilcisi Anton Çehov olduğundan aynı zamanda bu hikayeye Çehov tarzı hikaye de denir.
Edebiyatımızda bu türde başarılı eserler veren sanatçılarımız Sait Faik Abasıyanık ve Memduh Şevket Esendal’dır.

MASAL

Genellikle halk tarafından oluşturulup sözlü olarak yayılan, olağanüstü olaylarla süslenmiş ve gerçek dışı hayali olayların anlatıldığı anlatı türüne masal denir.

→ Sözlü ürünler olan masallarda olağanüstü olaylar ve durumlar anlatılır.

→ Olaylar ve kişiler hayal ürünüdür.

→ Zaman ve mekan kavramına yer verilmez.

→ Masallar mutlaka bir tekerleme ile başlar.

→ Evrensel konuların işlendiği masalların eğitici bir yönü vardır.

→ Masalların sonunda iyiler hep kazanır.

→ Kahramanları insanlarla birlikte hayvanlar, cinler, periler ve devler gibi hayal ürünlerinden oluşur.

→ Masallar “döşeme, serim, düğüm, çözüm ve dilek” olmak üzere beş farklı bölümden oluşur.

→ Dünyadaki en meşhur masallar; Binbir Gece Masalları, Kelile ve Dimne, Grimm Kardeşlerin Masalları, Danimarka’da Andersen Masalları ve Fransa’da Perrault Masalları.

FABL

Daha çok manzum şeklinde yazılan insan dışındaki varlıklar arasında geçen hayali olayların anlatıldığı hikayelere fabl denir.

→ Kahramanlar insan dışı canlı ya da cansız varlıklardır. Bu varlıkların kazandığı özellikleri türün anlatımını zenginleştirir.

→ İnsan dışındaki varlıklara insani özellikler verildiğinden intak ve teşhis sanatlarını içerir.

→ Bu türde birtakım hayvanlara bazı simgesel özellikler yüklenmiştir: tilkiye kurnazlık, yılana sinsilik, koyuna saflık, karıncaya çalışkanlık gibi…

→ Fabllar didaktik özellik taşır.

→ Özellikle çocuklara ahlaki anlamda ders verme amacıyla ibretlik olaylar işlenir.

→ Fabllar nazım şekilde oluşturulsa da zamanla nesir olarak da yazılmaya başlanmıştır.

→ Fabl dört ayrı bölümden oluşmaktadır: serim, düğüm, çözüm ve öğüt.

→ Dünyada fabl türünün ilk örnekleri olarak Beydaba’nın Kelile ve Dimne adlı eseri kabul görür ancak fabl denildiğinde akla gelen ilk isim La Fonteine’dir.

→ Türk edebiyatında ilk fabl örneği Şeyhi’nin Harname adlı mesnevisidir.

DESTAN

Bir milleti derinden etkileyen ve uzun yıllar iz bırakacak büyük bir savaş, doğal afet, göç, yiğitlik gibi durumların uzun bir şekilde manzum olarak anlatılmasına destan denir.

→ Sözlü dönem ürünleri olan destanlar, milletlerin tarihini ve kültürünü yansıtır.

→ Anonim olan destanlar, manzum eserlerdir.

→ Gerçek ve olağanüstü olaylar iç içe girmiş bir şekilde anlatılır.

→ Destan kahramanları seçkin kişilerden oluşur ve bu kişiler olağanüstü özellikler gösterir.

→ Genellikle savaş, yiğitlik, doğa ve aşk gibi temalar işlenmektedir.

→ Bu tür dünyada “Epope” ismiyle tanınır.

→ Destanlar doğal ve yapay olmak üzere iki başlıkta incelenmektedir.

Doğal Destanlar:

Bir milletin başından geçen tarihi olaylar sonrasında halkın arasında kendiliğinden oluşan destanlardır.
Anonimdir.
Doğal destanların oluşumu oluş sahası, yayılış safhası ve derlenme safhası olmak üzere üç aşamada meydana gelir.

Yapay (Yapma) Destanlar:

Bir milleti derinden etkileyen olayın bir sanatçı tarafından destani özelliklerle anlatılmasına yapay destan denir.
Yapma destanların oluşumları üç safhada gerçekleşmez.
Anonim değildir, sanatçısı bellidir.
Türklere ait önemli yapma destan örnekleri: Çanakkale Şehitlerine -Mehmet Akif Ersoy, Üç Şehitler Destanı- Fazıl Hüsnü Dağlarca, Kuvayi Milliye Destanı- Nazım Hikmet Ran

→ Türklerin tarihi destanlar açısından oldukça zengindir.

İslamiyet’in kabulünden önceki Türk destanları:

1.Altay – Yakut

Yaratılış Destanı

2.Sakalar Dönemi

a.Alp Er Tunga Destanı

b.Şu Destanı

3.Hun Dönemi

Oğuz Kağan Destanı

4.Köktürk Dönemi

a.Bozkurt Destanı

b.Ergenekon Destanı

5.Uygur Dönemi

Türeyiş Destanı

Göç Destanı

İslamiyet’in kabulünden sonraki Türk destanları:

1.Karahanlı Dönemi
Satuk Buğra Han Destanı

2.Kazak-Kırgız Kültür Dâiresi
Manas

3.Türk-Moğol Kültür Dâiresi
Cengiz-name

4.Tatar-Kırım
Timur ve Edige Destanları

5.Selçuklu-Beylikler ve Osmanlı Dönemleri
a. Seyid Battal Gazi Destanı
b. Danişmend Gazi Destanı
c.Köroğlu Destanı

Dünya Edebiyatındaki Doğal ve Yapma Destanlar

Doğal Destanlar

Yunan edebiyatı: İlyada ve Odysseia
İran Edebiyatı: Şehname
Fin Edebiyatı: Kalevela
Hint Edebiyatı: Mahabharata – Ramayana
Alman Edebiyatı: Nibelungen
İngiliz Edebiyatı: Beowulf
Rus Edebiyatı: İgor
İspanyol Edebiyatı: La Cid
Fransız Edebiyatı: Chansen de Röland

Yapma Destanlar

Latin Edebiyatı: Aeneis (Vergilius)
Fransız Edebiyatı: Henriade (Voltaire)
Portekiz Edebiyatı: Os Lusiadas (Camoens)
İngiliz Edebiyatı: Kaybolmuş Cennet (J. Milton)
İtalyan Edebiyatı: Kurtarılmış Kudüs (T. Tasso) – İlahi Komedya (Dante) – Çılgın Orlando (Ariosto)

HALK HİKAYELERİ

Sözlü olarak halkın arasında yaşayan, çoğu zaman gerçeğe yakın aşk ve kahramanlık gibi olaylara dayalı hikayelere “Halk hikayesi” ya da “Halk öyküsü” denir.

→ Halk hikayeleri, destan türünden modern hikayeciliğe geçiş ürünlerini oluşturur.

→ Halkın ortak malı olan hikayelerdir.

→ Anonimdir.

→ Nazım-nesir karışık bir şekilde anlatılır. Olayların anlatıldığı yerler nesir, duyguların ifade edildiği yerler nazım şekilde aktarılır.

→ Halk hikayelerinde çoğunlukla aşk ve kahramanlık konuları işlenir.

→ Hikayeleri anlatan meddah ya da aşıklardır.

→ Destanlara olağanüstü unsurlar daha azdır.

→ Konularına halk hikayeleri üçe ayrılır: aşk hikayeleri, dini temalı kahramanlık hikayeleri, destani halk hikayeleri

MESNEVİ

İran edebiyatından Türk edebiyatına geçen Mesnevi, aruzun kısa kalıplarıyla yazılan, beyitlerle yazılan ve her beytin kendi arasında kafiyeli olduğu, genellikle bir olayın anlatıldığı nazım biçimidir.

→ Mesnevilerin beyit sınırlaması bulunmamaktadır.

→ Her konuda yazılabilen mesnevilerde daha çok aşk ve kahramanlık konuları işlenmiştir.

→ Savaş konuları işleyen mesnevilere Gazavatname, bir şehrin güzelliklerini anlatan mesnevilere ise Şehrengiz denilmektedir.

→ Aruzun kısa kalıplarıyla yazılan mesnevilerde her beyit “aa, bb, cc, dd…” gibi kendi içinde kafiyelenir.

→ Bir şairin yazdığı beş mesneviye Hamse denir. Beş mesnevi yazan şair hamse sahibi olarak adlandırılır.

→ Türk edebiyatında Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya Bey hamse sahibi şairlerdendir.

→ Mesnevi Örnekleri

Ahmedi – İskendername
Aşık Paşa – Garipname
Süleyman Çelebi – Mevlid
Şeyhi – Harname, Hüsrev ü Şirin
Nabi – Hayrabat
Fuzuli – Leyla ile Mecnun, Beng ü Bade
Şeyh Galip – Hüsn ü Aşk

MANZUM HİKAYE

Yaşanmış ya da yaşanması muhtemel olayların kişi, zaman ve mekan unsurlar çerçevesinde oluşmasına hikaye, bu hikayelerin nazım şeklinde yani şiir biçiminde yazılmasına ise “Manzum Hikaye” denir.

→ Hikayedeki bütün yapı unsurları (olay, kişi, mekan, zaman) manzum hikayelerde de bulunur.

→ Manzum hikayelerde genellikle ders çıkarılabilecek olaylar işlenir.

→ Nazım şekilde yazılan hikayeler daha dikkat çekici olduğundan öğüt verici olaylar bu tarzda anlatılmıştır.

→ Konu olarak ahlaki, sosyal ve toplumsal konular işlenir.

→ Manzum hikayeler beyit, dörtlük ya da bent halinde yazılabilir.

→ Ölçü ve kafiyeye önem verilir.

→ Tevfik Fikret ve Mehmet Akif Ersoy en başarılı örneklerini vermiştir.