Anonim Halk Edebiyatı (Özellikleri, Nazım Biçimleri, Şiiri, Ürünleri)

Halkın yaşamını bizlere yansıtan anonim halk edebiyatı, söyleyeni belli olmayan sözlü ürünlerden oluşmaktadır. Bu ürünler başlangıçta tabii ki birine aittir ancak zamanla halk tarafından benimsenmiş ve halkın ortak malı olmuşlardır.

Anonim halk edebiyatı geleneğinin ürünleri karşımıza nazım (şiir), nesir (düz yazı) ve bir kısmı da nazım-nesir karışık olarak çıkabilmektedir.

Anonim Halk Edebiyatı Özellikleri

• Bu edebiyat geleneğinde ürünler adından da anlaşılabileceği gibi anonimdir yani yazarları ve söyleyenleri belli değildir.
• Halkın içinde sözlü olarak yaşayan ve kuşaktan kuşağa aktarılan ürünlerden oluşmaktadır.
• Bu edebiyatın dili son derece anlaşılır ve sadedir.
• Ürünler yayıldığı bölgenin dil özelliklerini taşımaktadır. Örneğin İç Anadolu’ya ait olan bir şiirin dili yöresel ağız özellikleri taşımaktadır.
• Bu edebiyat geleneğinin ürünleri nazım, nesir ve nazım-nesir karışık bir şekilde oluşturulmuştur.
• Şiirlerde nazım birimi olarak dörtlükler tercih edilmiştir.
• Şiirlerde hece ölçüsü kullanılmıştır.
• Bu ürünler Anadolu halkının yaşamını, felsefesini ve dünyaya bakış açısını yansıtmaktadır.
• Başlangıçta bir kişinin eseri olarak ortaya çıkan ürünler daha sonra halk tarafından benimsenmiş zamanla halkın ortak malı haline gelmiştir. 

Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri

Bu edebiyatın nazım biçimlerini “Mani, türkü, ninni ve ağıt” oluşturmaktadır.

1) Mani

Genellikle tek dörtlük halinde söylenip kendine özel “aaxa” şeklinde kafiye şeması bulunan; aşk, özlem ve ayrılık başta olmak üzere her konuda söylenebilen nazım şekline “Mani” denir.

Manilerde halkın düşüncesinden, duygusundan, acılarından, dertlerinden, yaşamından ve kültüründen derin izler bulabiliriz.

Mânide ilk iki dize konuyla ilgisi olmayan doldurma dizelerdir. Mânici asıl söylemek istediğini son dizede söyler.

Genellikle tek dörtlükten oluşur. Böyle bir genellemenin dışında dört dizeden fazla olan örnekleri de bulunmaktadır.

Manilerin “aaxa” olmak üzere kendine has bir kafiye şeması bulunur.

Hayatın her alanıyla ilgili söylenebilir, herhangi bir konu sınırlaması yoktur ancak maniler büyük bir çoğunlukla aşk konulu söylenir.

Kendilerine has özel bir ezgiyle okunurlar.

Bu şiirleri okuyan kişilere “manici, mani yakıcı” gibi adlar verilir.

Şekillerine ve bazı özelliklerine göre çeşitli isimler alır.

Düz (Tam) Mani

Bu nazım şeklinde akla gelen ilk çeşit düz manidir.

Dört dizeden oluşur ve kafiye şeması klasik olarak “aaxa” şeklindedir.

Ay doğar ayazlanır
Gün doğar beyazlanır
Mahmur gözlü sevdiğim
Uyanmaya nazlanır

Kesik (Cinaslı) Mani

Yaygın olarak dört mısradan oluşan, ilk dizesi yedi heceden daha az ve cinaslı kafiyelerin kullanıldığı manilere “cinaslı mâni” veya “kesik mâni” adı verilmektedir.

Yara sızlar
Ok değmiş yara sızlar
Yaralının hâlinden
Ne bilsin yarasızlar

Yedekli (Artık) Mani

Dört veya beşten fazla dizeyle kurulan mânilere “yedekli mâni” veya “artık mâni” denir.

Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yâreliyim
Gülerim sağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi.

2) Türkü

Türkü, bir müzik eşliğinde söylenen anonim halk edebiyatının nazım biçimidir.

Türküler, yüzyıllar boyunca sözlü olarak nesilden nesile aktarıldığı için zamanla kimin tarafından yazıldığı unutulmuş ve anonim hale bürünmüştür.

Türküler iki bölümden oluşmaktadır.

Türkülerde asıl sözlerin bulunduğu yer bend bölümüdür. Bendleri birbirine bağlayan ise kavuştak olarak adlandırılan nakarat bölümüdür.

Türküler her konuda yazılabilir: aşk, ayrılık, ölüm, tabiat gibi…

Türküler daha çok hece ölçüsünün 7,8 ve 11’li kalıplarıyla söylenmişlerdir.

Türkülerin son dizesindeki kavuştak bölümü her dörtlük sonunda aynen tekrar tekrar eder.

“aaab cccb dddb” ya da “aaabb cccbb dddbb” şeklinde kafiyelenirler.

Türkülerin kendilerine özgü özel bir ezgileri vardır.

Türküler bölgelere göre farklı isimler alabilir.

Türkülerin divan edebiyatındaki karşılığı şarkı nazım biçimidir.

Türkü Çeşitleri

Türküler çeşitli özelliklerine göre üç başlıkta inceleyebiliriz:

1. Ezgilerine Göre Türküler

Ezgilerine göre türküler kırık havalar ve uzun havalar olmak üzere iki başlıkta incelenir.

2. Konularına Göre Türküler

Konularına göre türküler oldukça çeşitlidir: Ninni, çocuk türküleri, aşk türküleri, ölüm türküleri, kahramanlık türküleri…

3. Yapılarına Göre Türküler

Dörtlüklerle oluşan türküler, iki dizeden oluşan türküler, üç dizeden oluşan türküler…

Türkü Örneği

Yeşil ördek gibi daldım göllere
Sen düşürdün beni dilden dillere
Başım alıp gidem, gurbet ellere
Ne sen beni unut, ne de ben seni

Sevdiğim cemalin, güneşim ayım
Seni seven âşık çeker ezvâkı
Getir, el basayım Kelamullah’ı
Ne sen beni unut, ne de ben seni

3) Ninni

Bebeklerin uyuması için söylenen ezgili şiirlerdir.

Genellikle dörtlüklerden oluşmakta ve hece ölçüsüyle söylenmektedir.

Dörtlükler genellikle “a,a,x,a” şeklinde kafiyelenir.

Ninnilerde “e yavruma e e e”, “hu, hu, hoppala”  şeklinde sözler kullanılmaktadır.

Annelerin çocuklarına yönelik sözleri de içermektedir.

Anonim Halk Edebiyatı Nesir Ürünler

Anonim halk edebiyatında nesir ürünleri “Halk hikayeleri, efsaneler, masallar, bilmeceler, fıkralar, geleneksel Türk tiyatrosu” oluşturmaktadır.

Halk Hikayeleri

• Sözlü olarak halk arasında yaşayan olağanüstü özellikler barındıran aşk ve kahramanlık hikayeleridir.
• Halk hikayelerinde anlatılan olaylar gerçek ya da gerçeğe yakındır.
• Nazım-nesir karışık olarak aşıklar ya meddahlar tarafından anlatılır.
• Aşk ve kahramanlık gibi konularda oluşturulur.
• Destanlar ile modern hikayeciliğin arasında köprü görevi görür.
• Türk halk edebiyatında; “Kerem ile Aslı, Ferhat ile Şirin, Tahir ile Zümre” hikayeleri oldukça meşhur olan halk hikayelerinin başında gelir.
• Ayrıca Bkz. ⇒ Halk Hikayesi

Efsane

• Halkın arasında gerçekmiş gibi anlatılan hayal gücüyle oluşturulmuş olan olağanüstü hikayelerdir.
• Efsaneler bir mekan, kişi ya da olay hakkında oluşabilir.
• İnandırıcı bir şekilde anlatılan bu hikayeler daha çok inançlara dayalıdır.
• Toplumların inançlarını ve yaşamlarını yansıtır.
• Ayrıca Bkz. ⇒ Efsane

Masal

• Halkın arasında anonim olarak oluşan ve olağanüstü özelliklerle süslenmiş çocuklara ders vermek için anlatılan hikayelerdir.
• Büyülü ve düşsel bir anlatım vardır.
• Masallarda yer ve zaman kavramı belirsizdir.
• Masallarda iyilik, cömertlik, doğruluk, yardımseverlik gibi evrensel temalar işlenir.
• Beş farklı bölümden oluşur.
• Ayrıca Bkz. ⇒ Masal

Fıkra

• Gerçeklerden yola çıkarak güldürme amaçlı mizahi bir şekilde anlatılan kısa hikayelerdir.
• Fıkralar güldürürken düşündürmeyi de amaçlar.
• Türk Edebiyatı’ndaki en meşhur fıkralar Nasreddin Hoca‘ya aittir.

Karagöz

• Deriden kesilmiş ve şekil verilmiş tasvirlerle bir perdenin arkasında ışık yardımıyla oynanan ve aynı zamanda gölge oyunu olarak da bilinen geleneksel Türk tiyatrosudur.
• Halkın ortak malı olan Karagöz; Türk kültürünü, yaşamını ve anlayışını yansıtır.
• Karagöz oyunu doğaçlama oynanır ve güldürüye dayanır.
• Oyun genel olarak Karagöz’ün Hacivat’ın sözlerini yanlış anlaması üzerine kuruludur.
• Her ne kadar başlıca Karagöz ve Hacivat olarak iki tip olsa da oyuna çok sayıda karakter de dahil olur.
• Yazılı bir metne dayanmayan oyun dört bölümden oluşur.
• Ayrıca Bkz. ⇒ Karagöz

Meddah

• Bir topluluk karşısında tek kişinin sahneye çıkıp hikaye anlatıp taklitler yaptığı geleneksel Türk tiyatrosudur.
• Oyuna anlatan kişi olan meddah, halkın kendisini görebileceği yüksek bir noktada sandalyeye oturarak hikayelerini anlatır.
• Bu oyunda dekor olarak sadece bir sandalye, değnek ve mendil kullanılır.
• Meddah oyununu doğaçlama olarak oynar.
• Meddah hikayelerine “Haak dostum Haak!” şeklinde başlar.
• Ayrıca Bkz. ⇒ Meddah

Orta Oyunu

• Palanga adı verilen yuvarlak ve yüksek bir sahnede oynanan ve belli tiplerin etrafından dönen geleneksel tiyatromuzdur.
• Yazılı bir metnin olmadığı orta oyununda oyun doğaçlama olarak sahnelenir.
• Ana oyuncular Pişekar ve Kavuklu’dur ancak başka karakterler de oyuna dahil olur.
• Oyun güldürüye ve taklitlere dayalıdır.
• Dekor olarak çok az eşya kullanılır.
• Oyun dört bölümden oluşur.
• Ayrıca Bkz. ⇒ Orta Oyunu

Tekerleme

• Genellikle masal gibi anlatıların başında ya da sonunda söylenerek dinleyicilerin ilgisini çekmeyi amaçlanan kulağa hoş gelen ahenkli seslerden oluşan sözlerdir.

Anonim Halk Edebiyatı PDF + Video

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “AYT Edebiyat Notları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Anonim Halk Edebiyatı PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ 10.Sınıf Ders Konuları
⇒ TYT Türkçe 
⇒ AYT Edebiyat Notları PDF