Birleşik Fiiller Nedir? (Kurallı Birleşik Fiiller, Yardımcı Fiiller)

En az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle bir eylemi karşılayacak şekilde kurulan eylemlere “Birleşik Fiiller” denir. Birleşik eylemler; bir isim ile yardımcı fiilin, iki farklı fiilin ya da birden çok sözcüğün kalıplaşarak bir fiil bildirmesi şeklinde oluşmaktadır.

Birleşik fiiller yapılarına göre yani oluşturulma şekillerine göre üç başlıkta incelenmektedir:

Yukarıda da belirtiğimiz gibi birleşik fiiller üç farklı başlıkta incelenmektedir. Şimdi bu başlıkları ve birleşik fiil örneklerini detaylı bir şekilde inceleyelim:

A) Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiiller

Bir isimle birlikte başta “et-, ol-” olmak üzere “bul-, buyur-, eyle-, kıl-, yap-, ver-” gibi yardımcı fiillerin birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Yardımcı fiiller tek başlarına bir anlam ifade etmekten uzak olup ancak bir isim ya da isim soylu sözcüğün önünde kullanıldığında bir eylem bildirebilir.

Bu tipteki fiillerin yapısı şu şekildedir: İsim + Yardımcı Eylem

Yardımcı Fiil Örnekleri

Etmek

• Mahallede zor durumda olanlara yardım ederdi.
• Eve varınca telefon etmeyi unutma.
• Arkadaşlarının zaaflarıyla alay etmekten hoşlanırdı.

Olmak

• Maçta tek şutumuz gol olmuştu.
• Nelere yol açtığını görünce pişman oldu.
• Uyanık olmak bazen işe yarardı.

Bulmak

• Her zaman bir çare bulunur.
• Yapılanları doğru bulmuyordu.
• Bir an boş bulundu ve ağzından kaçırdı.

Yapmak

• İki araç arasına park yapmak oldukça zordu bizim için.
• Bu sene tatil yapmaya çok ihtiyacım var.
• Futbolculara maçta baskı yapılıyordu.

Eylemek

• Sorunlarımızı yetkililere arz eyledim.
• Allah rahmet eylesin.

Kılmak

• Babam akşamları ders çalışmaya mecbur kılmıştı.
• Kararlı biri olması sözünü etkili kılıyordu.

Buyurmak

• İnsaf buyur da şu işlere yardım et.
• Biraz dikkat buyurursanız sorunumuz kalmayacak.

B) Kurallı Birleşik Fiiller

Bu tipteki birleşik fiiller iki eylemin birleşmesinden ve kalıplaşmasından ortaya çıkmıştır. Belli bir kurala göre yardımcı fiiller, fiil unsuruna getirilir ve kendi anlamlarından uzaklaşarak fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar.

Kurallı birleşik fiiller dört başlıkta incelenir:

1. Yeterlilik Fiilleri: Cümleye olasılık, rica ve gücü yetme anlamları katan bu fiiller; esas fiile “-a, -e” zarf ekiyle birlikte “bil-” yardımcı fiiliyle birlikte kurulur. Yeterlilik fiilleri mutlaka bitişik olarak yazılır. Fiil + ebilmek

• Camı biraz açabilir misiniz?
• Böyle çalışırsam sınıfı geçebilirim.
• Tempomu arttırırsam 10 km koşabilirim.
• Yarın akşam kar yağabilir.

Olumsuzu

Geçebilirim= geçemem, geçemeyebilirim, geçemeyeceğim

2. Tezlik Fiilleri: Esas fiile “-evermek” yardımcı fiilinin gelmesiyle kurulan birleşik fiillerdir. Cümleye genellikle bir “acelecilik, çabukluk” anlamı katmaktadır. Tezlik fiilleri mutlaka bitişik olarak yazılır. Fiil + evermek

• Giderken bu paketi de teyzene bırakıver.
• Sürekli oturuyorsun, biraz kımıldayıver.
• Bir işe de burnunu sokmayıver.
• Ocaktaki kahve unutulunca taşıverdi.

3. Süreklilik Fiilleri (Sürerlilik Fiili): Esas fiile  getirilen “-edurmak”, “-ekalmak” ve “-egelmek” yardımcı fiilleriyle yapılan ve cümleye bir zamandan beri yapılan işteki devamlılığı manasını katan birleşik fiillerdir. Sürerlik fiilleri her zaman bitişik yazılmaz. Sürerlilik fiillerinin olumsuzu yoktur.

Kuruluşu şu şekildedir: Fiil + edurmak/ekalmak/egelmek

• Sen başlayadur, ben işimi halletmeye çalışayım.
• Kapımız sana açık, istediğin zaman çıkagel.
• Bu anlamsız hareketlerine bakakaldık.
• Sen bekleyedur, arkadaşların sınavı çoktan bitirdi.
• Yüzyıllardan beridir alışılagelmiş bir eğlenceydi bu.

4. Yaklaşma Fiilleri: Esas fiillerin üstüne “-eyaz” yardımcı fiilinin getirilmesiyle oluşan ve cümleye gerçekleşmeye çok az kalmış anlamını katan birleşik fiillerdir. Her zaman bitişik yazılan yaklaşma fiillerinin olumsuzu yoktur.

Kuruluşu şu şekildedir: Fiil + eyazmak

• Merdivenlerden çıkarken birden düşeyazdım.
• Kış günü sokakta yürümekten donayazdım.
• Dalgalar şiddetini artırınca boğulayazdım.
• Hiç beklenmedik bir şekilde sonuçlar güzel gelince bayılayazdım.

C) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

İsimlerin ya da isim soylu birden çok sözcüğün çoğunlukla anlamlarını kaybederek bir esas fiil ile kalıplaşması yoluyla ortaya çıkmış eylemlere “Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller” denir. Aynı zamanda deyim halindeki birleşik fiiller olarak da bilinmektedir.

→ Bu türdeki birleşik fiillerde isim ya da fiilden biri anlamını kaybedebilir: hasta düşmek, göz koymak gibi…

→ Bazen de isim ve fiilin ikisi de anlamını kaybedebilmektedir. Bu durumda birleşik fiili oluşturan sözcükler bitişik yazılır: başvuru, öngörmek, varsaymak gibi…

⇒ Bu türdeki birleşik fiillerin bazıları, anlamca da kayarak ve kalıplaşarak, çoğu zamanda mecazlı bir anlama kavuşarak deyim niteliği kazanabilmektedir. Bu nedenle deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girmektedir.

• Son zamanlardaki tavrıyla gözden düştü.
• Ailesinin ve öğretmeninin onca sözüne kulak asmadı.
• Evdeki hesap çarşıya uymadı.
• Birden karşısına çıkınca eli ayağı çözüldü.
• Beklediği ödeme gelmeyince gözü döndü.
• İmkansızlıklar içinde okumaya gayret eden öğrencilerine kanat gerdi.
• Babasının sesini duyunca dut yemiş bülbüle döndü.
• Ailem her zaman ablamı el üstüne tuttu.
• İş bulamayınca yıllarca başıboş gezdi.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ Türkçe Ders Notları
⇒ Edebiyat Ders Notları
⇒ Sözcük Türleri