Karşımıza sıklıkla çıkan “Büyük Ünlü Uyumu” ile ilgili kuralı anlayabilmek için öncelikle Türkçedeki ünlü sesleri bilmemiz gerekiyor.
Türkçede sekiz ünlü harf bulunmaktadır. Ünlü harflerimiz şunlardır: “a,e,ı,i,o,ö,u,ü”
Yukarıda yer alan ünlü harflerimizin yarısı kalın yarısı da ince seslerden oluşmaktadır. Kalın seslerimiz: a, ı, o, u; ince seslerimiz ise: e, i, ö, ü harflerinden oluşmaktadır.
Büyük Ünlü Uyumu Nedir?
Türkçede eğer bir sözcük kalın bir ünlü ile başlamışsa o sözcük içerisindeki diğer ünlülerin de kalın; eğer sözcük ince bir ünlü ile başlamışsa kendisinden sonra gelen ünlülerin de ince seslerden oluşması kuralına “Büyük Ünlü Uyumu” denir. Bu duruma aynı zamanda “incelik-kalınlık uyumu” da denilmektedir.
a, ı, o, u → a, ı, o, u
e, i, ö, ü → e, i, ö, ü
Örneğin;
“Çelikten” sözcüğünü hecelerine ayırdığımızda (çe-lik-ten) tüm ünlülerin ince seslerden oluştuğunu görebiliriz. Bu nedenle “Çelikten” sözcüğü büyük ünlü uyumuna uymaktadır.
Ancak “Kitaplık” sözcüğünü hecelerine ayırdığımızda (ki-tap-lık) ilk ünlünün (e) ince, sonraki ünlülerin (a ve ı) kalın seslilerden olduğunu görürüz. Bu nedenle “Kitaplık” sözcüğü ünlü uyumuna uymamaktadır.
İPUCU: Türkçede ekler de istisnalar dışında bu kurala uyar.
Okul-da -> Ev-de
Bak-acak -> Gel-ecek
Sat-tı -> Sev-di
Sal-mış -> Ye-miş
Sor-an -> İç-en
Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler
Büyük ünlü uyumu örnekleri aşağıda yer almaktadır. Sözcükler ince ve kalın sesli olmak üzere iki şekilde sıralanmıştır:
Kalın sesli olanlar: masa, koltuk, kapanmak, uçak, araba, okul, kablo, tablo, sınav, ayak, bacak, kulak, vapur, martı, lamba, kokular, bağlantı, konuşmak, aralamak, bakışmak, yolculuk, mayalamak, alıştırmak, ovalamak, oklava, karın, aramak, ağaç, sorgulamak, araştırmak, kılıç, satılık, bakıcı, jandarma, yastık, havalandırmak, kavga, halı, bardak, tabak, çatal, kaşık, oturmak, kurşun, uygunluk, basamak, musluk, çorap, kazak, uygunluk, oturak, araç, amaç, para, forum, satış, oyuncu, katkı, gıda, çocuk, vatandaş, kamu, sınıf, sıra, tahta, oda, çaycı, oturum, sağlam, dayanıklı, savaş, barış…
İnce sesli olanlar: leylek, izlemek, sevmek, sevgililer, iletişim, incinmek, incir, ilgilenmek, ütülemek, özgürlük, özgün, özellikle, eskiden, eskici, esnetmek, esnemek, ergen, eklem, evlenmek, emniyet, devlet, devretmek, dillendirmek, bilgi, örnek, ötmek, öykülemek, öykü, ölmek, hislerimiz, kerpiç, görevli, kimlik, peçete, yemek, içmek, eğlenmek, diklenmek, demir, çelik, merdiven, temel, geliştirmek, peynir, bisiklet, gelir, vergi, düşünce, iyilik, kötülük, bilet, büyük, küçük, yönetici, ülke, öğretmen, bedel, ücret, sözlük, öğrenci, lise, silgi, simit, kemer, tekerlek, tepe, etiket…
Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler
İnsan, idare, muhabir, cahil, selam, merhaba, akademisyen, memur, helal, sinema, vida, kalem, kitap, silah, macera, elma, aile, dünya, tablet, makine, lastik, pilot, şoför, muavin, hademe, bahçe, siyaset, politika, demokrasi, zamir, inkılap, edebiyat, tarih, matematik, kimya, müdahale, mücadele, ihtiyaç, piyasa, ticaret, haber, kırtasiye, imza, feda, hikaye, reklam, kardeş, hani, kiraz, kiralık, ilan, meblağ, fesatlık
Büyük Ünlü Uyumunun Aranmadığı Sözcükler
⇒ Türkçemize başka dillerden girmiş kelimelerde yani alıntılı sözcüklerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz: otomatik, limon, tiyatro, sinema, model, tiraj, ziyaret, orijinal, viraj, penaltı, korner, ahenk, katip…
⇒ Bitişik bir şekilde yazılan sözcüklerde büyük ünlü kuralı aranmaz: Bilgisayar, hanımeli, şekerpare, biçerdöver, gökyüzü, nolur, gece kondu.
UYARILAR
⇒ Türkçe olduğu halde bu kurala uymayan sözcükler de vardır: inanmak, anne, elma, ateş, hangi…
⇒ Türkçede “-ken, -ki, -leyin, -imtrak, -yor, -gil” ekleri bazı sözcüklerde büyük ünlü uyumunu bozmaktadır.
Bozduğu Sözcükler
Bakarken, satarken, okuldaki, sıradaki, akşamleyin, sabahleyin, yeşilimtrak, geliyor, seviyor, amcamgil, halamgil…
Bozmadığı sözcükler
Severken, giderken, evdeki, yerdeki, öğlenleyin, geceleyin, sarımtrak, ağrıyor, bakıyor, teyzemgil, yengemgil…
⇒ Ses Olayları I Küçük Ünlü Uyumu ⇐