Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı (Sorular, Örnekler, Test)

“Cümlenin Ögeleri” konusundan önce hepimizin “Cümle nedir? Cümleler nasıl oluşur?” gibi soruların cevabını eksiksiz bilmesinde büyük fayda var. Bir duyguyu, düşünceyi, isteği, durumu, olayı ya da yargıyı anlatan söz ve söz öbeklerine “cümle” denir. Yani herhangi duyguyu, düşünceyi ifade eden ya da  bir yargı bildiren sözcük ya da sözcük grubuna denilmektedir.

Örneğin “Ben bu akşam geliyorum” sözcüğü yargı bildirdiğinden bir cümledir. Aynı şekilde sadece “Geliyorum”u ele alırsak bu da tek başına cümledir. Çünkü “Gel-mek” fiiline “-yor” ve “-um” ekleri gelerek çekimlenmiştir ve bu tek kelime bir yargı bildirmektedir.

Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı

Bir cümlede yükleme ve yükleme katkı sunmak için sıralanmış sözcüklere öge denilmektedir. Bu ögeler temel ve yardımcı olmak üzere iki başlıkta sınıflandırılmaktadır.

Temel Ögeler

• Yüklem
• Özne

Yardımcı Ögeler

• Nesne
• Dolaylı Tümleç
• Zarf Tümleci
• Edat Tümleci

Öge Dışı Unsurlar

• Bağlaç
• Ünlem
• Ara Sözler

NOT: Uzun bir başlık olan “Cümlenin Ögeleri” konusunu oluşturan her başlığa farklı bir renk vererek örnekleri daha kolay incelemenizi sağlamaya çalıştık. Yukarıdaki konumuzda yer alan örnek cümlelerdeki ögeler yukarıdaki renklere göre sınıflandırılacaktır.

Cümlenin Temel Ögeleri

Türkçemizde yer alan cümle mantığına göre olmazsa olmaz iki ögesi olan “Özne ve Yüklem” temel ögeler olarak sınıflandırılmıştır. Bir cümlenin ögelerini bulurken önce yüklem, sonra özne bulunmalıdır.

1) YÜKLEM

Bir cümlede yapıldığı ifade edilen bir fiili, işi, oluşu, olayı, durumu ve yargıyı bildiren sözcük veya sözcük gruplarına yüklem denir. İfade edilen yargıyı direkt üstüne aldığı için cümlede olmazsa olmaz bir ögedir. Yüklemler genellikle fiil kökenli olsa da isim ya da isim soylu sözcüklerden de oluşabilmektedir.

Örnekler

• Sabaha kadar odasında müzik dinledi.
• Arkasından bir kadın ona adıyla seslendi.

⇒ İsim ya da isim soylu sözcüklerden de oluşabilir demiştik:

• Bir zamanlar buralar ormandı.
• Okulun en çalışkan öğrencisiymiş.

⇒ Birden fazla sözcükten oluşabilir:

• Şu an tek isteği sıcak bir çaydı.
  (Neden yüklemi “Sıcak bir çay” olarak aldık? Çünkü “Nasıl çay?: sıcak bir çay” şeklinde bir sıfat tamlaması bulunduğundan ve tamlamalar kelime grupları olduğundan yani bütün olduklarından hepsi bütün olarak yüklemdir.)
• Bu olaylardan sonra Aslı gemileri yaktı.
  (Neden yüklem “Gemileri yaktı”dır? Çünkü “Gemileri yakmak” deyim olduğundan bütün olarak ele almalıyız.)

⇒ Türkçenin dil bilgisi kuralına göre yüklemler genellikle sonda bulunsa da devrik cümle olarak isimlendirdiğimiz bazı cümlelerde yüklem sonda bulunmayabilir:

• Akşamları mutsuz olurdu genellikle.
• Suskundu son zamanlarda.

♥ Daha ayrıntılı bilgi için “Yüklem” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz. ♥

2) ÖZNE

Yüklemin cümlede bildirdiği yargıyı, işi, oluşu yapan, durumu üzerine alan kişi ya da varlıklara özne denir. Yani fiil cümlelerde işi yapan, isim cümlelerinde yüklemin bildirdiği durumu üzerine alan ögedir.

Örnekler

• Çiğdem, sabaha kadar sınava çalıştı.
  (Burada “çalışmak” eylemini yapan kişi Çiğdem olduğundan öznedir.)
• Bugün okul çok sessizdi.
  (Yüklem olan “Sessiz” durumunu üzerine alan “Okul” olduğundan yüklemdir. Dikkat ederseniz isim cümlesi olduğundan yargı değil bir durum söz konusudur.)

Dikkat! Özneyi bulmak için yükleme “kim”, “ne”  gibi sorular sorulmaktadır. Ancak bu sorular dikkatli olmazsak bazen bize nesneleri cevap olarak vereceğinden bu soruları yükleme “-an/-en Ne? -an/-en Kim?” şeklinde sorarsak hata yapmayız.

• Marketten ekmek aldım.
  (Ne aldım?: Ekmek. Peki burada ekmek yüklem mi? Tabii ki hayır. Bu nedenle sorumuz şöyle olmalı → …. alan kim? Cevap: Ben, yani gizli özne.)
• Gökhan, mehmete bu akşam ders çalışacağını söyledi.
  (Söyleyen kim? Cevap: Gökhan → Özne)

Özne Çeşitleri

Özneler, etken ve edilgen olma durumlarına göre iki başlıkta sınıflandırılmaktadır.

a) Gerçek Özne:

Cümlede işi yapan ya da durumu üzerine alan kişinin-varlığın açıkça belli olduğu yani etken çatılı öznelerdir.

• Güvenlik, burada duramayacağımızı belirtti.
  (Kim? → Güvenlik) (Öznemiz cümlede bulunduğundan açık öznedir.)
• Yarın okula gelmeyeceğini söyledi.
  (Söyleyen kim? → O) (Özne olan “o” cümlede belirtilmemişse de biz soruyu sorduğumuzda kolaylıkla bu cevabı aldığımızdan gizli öznedir. Yani özne belli ancak gizlidir.)

b) Sözde Özne:

Edilgen çatılı cümlelerde karşımıza çıkan sözde öznede, eylemin kim tarafından yapıldığı belli değildir ancak yapılan işten etkilenen bir varlık bulunmaktadır. İşi yapan belli olmadığından işten etkilenen öge sözde özne olarak kabul görür.

• Sınıflar bayram için süslendi.
  (Süsleyenler kimler? → Belli değil. Bu nedenle süslenme eyleminden etkilenen varlığı bulmalıyız: Süslenen ne, kim? → Sınıflar = Sözde özne.)
• Caddelerdeki çöpler toplandı.
  (Toplanan ne? → Caddelerdeki çöpler = Sözde özne)
• Bu araba geçen yaz satıldı.

♥ Daha ayrıntılı bilgi için “Özne” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz. ♥

Cümlenin Yardımcı Ögeleri

1) NESNE

Nesne, cümle içinde öznenin yaptığı ifade edilen işten etkilenen ögedir. Nesneleri bulmak için yükleme “ne, neyi, kimi” sorularını yöneltmeliyiz.

• Ali, pazardan elma aldı. (Ali ne aldı? → Elma = Nesne)

⇒ Yüklemi ad olan yani isim cümleleri genellikle nesne bulundurmazlar.

• Sokaklar çok güzeldi. (Ne güzeldi? → Sokaklar = Özne)

Nesne Çeşitleri

Nesneler cümle içinde belirtme hal eklerini alıp almaları durumuna göre iki farklı başlıkta incelenmektedir.

a) Belirtili Nesne

Cümlede yapılan işten etkilenen nesneler, belirtme hal ekleri olan “”ı, i, u, ü”yü almışlarsa belirtili olarak isimlendirilir. Bu durumda yükleme yöneltilen “neyi, kimi, nereyi” sorularının da cevabı olurlar.

Örnekler

• Ağaçlar sonbaharda yapraklarını döküyordu.
  Yüklem: Döküyordu.
  Kim döküyordu?: Ağaçlar (Özne)
  Neyi döküyordu?: Yapraklarını (Belirili nesne)
• Çok şükür sıkıntıları geride bırakmıştık.
• Eve gelir gelmez televizyonu açıyor.
• Saatlar sonra birden bizi gizlice izleyen gözleri fark ettik.
• Yanında, Kemal ve Özgür’ü de getirmişti. (Kimi? → Kemal ve Özgür’ü)

a) Belirtisiz Nesne

Cümlede yer alan nesneler eğer belirtme hal eklerini (ı, i, u, ü) almamışlarsa belirtisiz nesne olarak adlandırılır.

Örnekler

• Selin kahvaltıda yumurta yedi.
  Yüklem: Yedi
  Kim: Selin (Özne)
  Ne yedi: Yumurta (Belirtisiz nesne)
• Bu zor zamanlarda kafasını dağıtmak için kitap okuyordu. (Ne okuyordu? → Kitap)
• Çantasında ağır bir yük taşıyordu.

Dikkat! Belirtisiz nesneyi ararken herhangi bir hataya yol açmamak için önce özneyi bulmalısınız.

• Sonunda yanardağ patladı. (Ne patladı?: Yanardağ = Nesne → YANLIŞ)
• Sonunda yanardağ patladı. (Paylayan ne?: Yanardağ = Özne)

2) DOLAYLI TÜMLEÇ

Cümlenin anlamını bulunma, uzaklaşma ve yönelme gibi çeşitli şekillerde tamamlayan sözcük ya da sözcük gruplarına “Dolaylı Tümleç” denir. Bu sözcük grupları ancak “-e(a), -de(da), -den(dan)” hal eklerini alarak dolaylı tümleç olabilir.

Dolaylı tümleçleri bulabilmek için yükleme sormamız gereken sorular ve yükleme kattıkları anlamlar şu şekildedir:

İsmin -e hali:Kime, neye, nereye (yönelme, yaklaşma, yön)

İsmin -de hali:Kimde, nerede (bulunma, yer)

İsmin -den hali:Kimden, neden, nereden (ayrılma, uzaklaşma)

Örnekler

Kime, neye, nereye (yönelme, yaklaşma, yön)

• Onlara bir çift sözüm var.
  Yüklem: Var.
  Kimin var: Benim (Gizli özne)
  Ne var: Bir çift sözüm (Belirtisiz nesne)
• Saat beşte Pendik’e geleceğim.
• Çok acil olarak paraya ihtiyacım var.

Kimde, nerede (bulunma, yer)

• Özge, kitaplarını gelirken otobüste unuttu.
  Yüklem: Unuttum
  Kim unuttu: Özge (Özne)
  Neyi unuttu: Kitaplarını (Nesne)
  Nerede unuttu: Otobüste (Dolaylı tümleç)
• Biten bir yaz sonrasında kalbim Ege’de kalmıştı.
• Bu olayların tüm sorumluluğu Ahmet’te olacak.

Kimden, neden, nereden (ayrılma, uzaklaşma)

• Çağlar’ın beklediği haber Ankara’dan gelmişti.
  Yüklem: Gelmişti
  Gelen ne: Çağlar’ın beklediği haber (Özne)
  Nereden gelmişti: Ankara’dan (Dolaylı tümleç)
• Bu çocuktan kesinlikle zarar görmezsiniz.
• Uzun süre sessiz kalan Bilal’den bir haykırış duyulmuştu.

♥ Daha ayrıntılı bilgi için “Dolaylı Tümleç” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz. ♥

3) ZARF TÜMLECİ

Cümlenin anlamını durum, yön, zaman, sebep ve miktar olarak tamamlayan cümledeki sözcük ya da sözcük gruplarına zarf tümleci denir. Cümlede bulunan zarf tümleçlerini şu sorularla bulabiliriz: Nasıl? Nere? Ne kadar? Niye? Neden? Niçin? Ne zaman?

Örnekler

• Canımın sıkkın olduğu günler sahile giderim.
  Yüklem: giderim
  Kim gider: ben (Gizli özne)
  Nereye giderim: sahile (Dolaylı tümleç)
  Ne zaman giderim: canımın sıkkın olduğu günler. (Zarf tümleci)
• Bugün hava güzel olduğu için eve yürüyerek geldim. (Nasıl?)
• Sınıfta kalmamak için çok ders çalıştım. (Ne kadar?)
• Bunca yolu seni özlediğinden geldi. (Neden?)

DİKKAT! Dikkat ederseniz “Nereye?” sorusunu hem dolaylı hem de zarf tümleci için kullandık. Eğer cümle içinde “Aşağı, yukarı, beri, öte, ileri, geri, içeri, dışarı” yer yön zarfları bu şekilde geçerse zarf tümleci, hal eklerini alırlarsa dolaylı tümleç ya da nesne olurlar.

• Bir şey diyemeyince sinirinden dışarı çıktı. (Nereye? → Dışarı = Zarf tümleci)
• Bir şey diyemeyince sinirinden dışarıya çıktı. (Nereye? → Dışarıya = Dolaylı tümleç)
• Annemler gelmeden yukarıyı temizledik. (Neyi? → Yukarıyı = Nesne)

♥ Daha ayrıntılı bilgi için “Zarf Tümleci” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz. ♥

4) EDAT TÜMLECİ

Cümle içinde bir yargı bildiren yüklemin “ne ile, kimin ile, hangi amaçla” yapıldığı gösteren sözcüklere ya da sözcük gruplarına “Edat Tümleci” denir. Edat tümleçlerini cümle içinde tespit edebilmek için yükleme “ne ile, kimin ile, kimin için, ne için” sorularını yöneltmek gerekir.

(Edat tümlecinin varlığı biraz tartışmalı bir konudur. Bu nedenle merkezi sınavlarda edat tümleciyle ilgili herhangi bir soru çıkmamıştır henüz. Eğer sınavlarda edat tümleci seçeneği yoksa tespit ettiğiniz ögenin zarf tümleci olarak kabul edilmiş olacağını unutmayınız.)

Örnekler

• O, tüm makalelerini kurşun kalemle yazardı.
  Yüklem: yazardı
  Kim: o (Özne)
  Neyi: tüm makalelerini (Nesne)
  Ne ile yazardı: kurşun kalemle (Edat tümleci)
• Güzelleşmek için her gün maske yapıyordu. (Ne için?)
• Sen, yarışmaya Yeliz’le katılacaksın. (Kimin ile?)
• Onun için tekrar geleceğini söylüyordu. (Kimin için?)

♥ Daha ayrıntılı bilgi için “Edat Tümleci” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz. ♥

Ara Söz – Ara Cümle

Herhangi bir ögenin açıklayıcısı ya da ona katkı sunmak için cümleye dahil olan, temel ya da yardımcı cümle olarak kabul görmeyen sözcüklere veya sözcük gruplarına ara söz; cümlelere ise ara cümle denir.

Ara cümle ya da ara sözler bir cümlenin içinde gösterilirken iki virgül, kısa çizgi veya parantezden yararlanılır.

Örnekler

• Şu arabayı, mavi olanı, önce yıkayabilir misiniz?
• Tunceli’ye –doğduğu kente– bu akşam geliyordu.
• Çişem Hoca, kendisini çok seviyoruz, bu sene de dersimize geliyor.
• Gol atmayı (en iyi yaptığı şey) özlemişti.

♥ “Cümlenin Ögeleri” konusunda hazırlamış olduğumuz sunuyu İNDİR

UYARI ⇒ Konuyu daha iyi anlayabilmek için “Cümlenin Ögeleri Örnek Cümleler” başlıklı yazımıza göz atmanızı ve örnekleri incelemenizi tavsiye ederiz.

Cümlenin Ögeleri PDF + Video

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “TYT Türkçe Ders Notları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Cümlenin Ögeleri PDF Çalışma Kağıdı” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ Cümlenin Ögeleri Örnekler
⇒ 11.Sınıf Ders Konuları
⇒ TYT Türkçe Notları PDF
⇒ AYT Edebiyat Notları PDF