Divanü Lügati’t Türk (Özellikleri – Tarihi – Yazarı -İçeriği)

Türk tarihinde yazılmış en önemli eser nedir diye bir soru sorulsa belki de birçoğumuzun vereceği cevap Divanü Lügati’t Türk adlı eser olacaktır. Eserin hem etkileyici bir yazılış ülküsünüm olması hem içeriğindeki bilgiler o kadar kıymetli ki eser, adeta yazıldığı dönemi aydınlatan bir fener gibidir. Biz bu eser sayesinde 11. yüzyıl Türk kültürünü, dünyasını ve coğrafyasını bugün anlayabiliyoruz. Bunun yanı sıra yazar o dönem Türkçesini, özelliklerini, dil bilgisini, şiirleri, atasözlerini bir araya getirmesiyle bir Türkoloji başyapıtı oluşturmuş olur.

Divanü Lügatit Türk, Kaşgarlı Mahmud tarafından yaklaşık olarak 1072 – 1074 yılları arasında yazılmış ve dönemin halifesi Ebü’l-Kasım Abdullah’a sunulmuştur. Eserin adında geçen lügat yani sözlük kelimesine rağmen kitabı sadece bir sözlük olarak değerlendirmemiz yanlış olur. Çünkü bu eser kelime ve anlamlarından dışında en az bu bölüm kadar değerli başka bilgiler de içermektedir. Özellikle eserin yazıldığı dönemde yaşayan Türkler hakkında ayrıntılı bilgi vermesi ve bir Türk haritasını muhteva etmesi eserin değerini katlayan niteliklerdir.

Divanü Lügati’t Türk’ün Yazılış Amacı

Eserin yazıldığı dönemde Türkler arasında Arapça ağırlık kazanmaya başladığı, edebiyat eserlerinin çoğunlukla Arapça yazıldığı görülür. Bu durumda rahatsız olan Kaşgarlı Mahmut, hem Türkçenin de en az Arapça kadar köklü ve sistemli bir dil olduğunu göstermek hem de Araplara Türkçeyi öğretmek için bu kitabını kaleme alır. Kitabın yazılış amacını bu şekilde ele alacak olursak Kaşgarlı Mahmut’u bir Türk milliyetçisi olarak değerlendirmek mümkündür. Böylelikle millet kavramının Türklerde ne kadar eski olduğunu görmüş oluruz.

Divanü Lügati’t Türk’ün Özellikleri

1. İslami dönem Türk eserlerinin ikincisi olan eser 1074 yılında Kaşgarlı Mahmud tarafından kaleme alınmıştır.
2. Türk Edebiyatı’nda yazılmış ilk sözlük olan Divanü Lügat’it Türk,  “Türk Dilinin Sözlüğü” anlamına gelmektedir.
3. Kitabın giriş bölümünde yazar eserin yazılış amacını, kaç bölüme ayrıldığı ve sözlük hakkında genel bilgiler vermiştir.
4. Yazar eserini Türkçenin de Arapça kadar köklü bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmıştır. Bununla birlikte Arapların bu köklü dili öğrenmelerine yardımcı olmak gibi bir amacı da bulunmaktadır.
5. Kaşgarlı Mahmut derlediği Türkçe kelimeleri bir araya toplamış ve sekiz farklı bölümde kullanıma sunmuştur. Bu kelimeler Türkmen, Oğuz, Çiğil gibi çeşitli Türk boylarının dillerinden alınmıştır.
6. Kelimelerin Arapça karşılıkları verilmiştir. Bununla birlikte kelimenin daha iyi anlaşılması için gerekli açıklamalar yapılmış, sözcüklerin halk arasında kullanım örneklerine de yer verilmiştir.
7. Sözlükte yaklaşık olarak sekiz bin kelime bulunmaktadır. Türkçe kelimelerin yanı sıra çeşitli deyimler, atasözleri ve bugün bilebildiğimiz koşuk-sagu örnekleri eserin içeriğini oluşturmaktadır.
8. Bir sözlük kitabı olmasının yanında bir dilbilgisi, tarih, coğrafya ve edebiyat kitabı özelliği taşır.
9. Bu eser bize 1.000 yıl önceki Türklerin yaşamları, kültürleri, inanışları hakkında önemli bilgiler sunmaktadır.
10. Eser Karahanlı Türkçesi hakkında bize önemli bilgiler vermektedir.
11. Kitap Arap alfabesi kullanılarak yazılmıştır.
12. Eserde ayrıca dönemin Türk boylarının ve komşularının yaşadıkları bölgelerle ilgili bir harita da yer alır.

Divanü Lügat’it Türk’ün İçeriği

Bir sözlük oluşturmak amacıyla yazılan Divanü Lügat’it Türk’te kelime ve karşılıklarının dışında başka bilgiler de yer almaktadır. Eserde 7500 kelimenin Arapça karşılığına yer verilmiştir. Aynı zamanda bu kelimelerin Türk halkı arasındaki kullanımlarına da örnekler verilmiştir. Eserdeki kelimeler Karahanlı (Hakaniye) Türkçesiyle yazılmıştır. Divanü Lügat’it Türk  ile Türkçe kelimelerin tarih içerisindeki değişimleri ve kullanım alanları tespit edilebilmektedir. Eserin sözlük olmasının yanında dönemin Türk halkı hakkında, onların kültürleri, adetleri ve yaşayışları hakkında bilgi vermesi çok daha önemlidir. Divanü Lügat’it Türk aynı zamanda dönemin Türk boylarının bir haritasını da içerir. Bu haritada Kaşgarlı Mahmud Balasagun’u merkez olarak almış ve Türk haritasını Balasagun merkezli çizmiştir.

Kaşgarlı Mahmud döneminde sözlü olarak yaşayan birçok Türk şiirini de kitabına dahil etmiştir. Böylelikle bugün bu şiirler hakkında bilgi sahibi olabiliyoruz. Divanü Lügat’it Türk’te bir çok konuda yazılmış şiir örneklerini görebiliyoruz. Bu şiirlerin bir kısmı hece ölçüsüyle bir kısmı da aruz ölçüsüyle yazılmıştır.

Divanü Lügat’it Türk’te Kaşgarlı Mahmud döneminde yaygın olan birçok atasözünü de eserine dahil etmiştir.

Tüm bunları ele aldığımızda bu eserin sadece sözlük kitabı değil; birçok bilgi içeren, Türk tarihi, kültürü, yaşamı hakkında bilgi veren çok önemli bir eserdir.

Divanü Lügat’it Türk;

– İlk sözlük,

– İlk dil bilgisi kitabı,

– İlk ansiklopedi,

– İlk şiir antolojisi özellikleri taşımaktadır.

Divanü Lügat’it Türk’ün Bulunması

Türk dünyasında Divanü Lügat’it Türk adlı bir eserin varlığı bilinir ancak çok uzun bir süre bu eserin bir örneği kimse tarafından görülmemiştir. Eserin gün yüzüne çıkması 1915 yılında İstanbul’da tamamen şans eseri şeklinde olmuştur. 1915 yılında İstanbul Sahaflar Çarşısı’nda bir dükkana elinde eski ve yıpranmış kitapla yaşlı bir kadın gelir. İhtiyacı olduğundan çok eski zamanlardan kalma bu kitabı 30 altına satmak ister. O dönemin aydınlarından Ali Emiri Efendi Sahaflar Çarşısı’nda gezerken bu kitabın satıldığını görür. Sahaflar Çarşısı’nda kimse bu kitabın Divanü Lügat’it Türk olduğunun farkında değildir. Büyük bir heyecan içerisine giren Ali Emiri Efendi, durumu sahafçılara çaktırmadan eseri kısa sürede tamamladığı 30 altın ile satın alır. Sonradan edebiyatçıların yaptığı yoruma göre bu eser kitapçılar tarafından bilinmiş olsaydı 30 altına değil en az 30 bin altına satılırdı. Daha sonra bu durumu arkadaşlarına anlatan ve arkadaşlarının yardımıyla uzun sürecek bir çalışma sonrasında eseri tekrar düzenleyen ve yıpranmış yaprakları bir araya getiren Ali Emiri Efendi, Divanü Lügat’it Türk bilim dünyasına kazandırır.