Türkçemizde kafamızı en çok karıştıran ve yıllarca sosyal çevremizde değişik yorumlarını duyduğumuz konuların başında şüphesiz “Düzeltme İşareti” gelmektedir. Halk dilinde şapka işareti adıyla da anılan düzeltme işareti, her ne kadar kaldırılmamış olsa da maalesef bu konuda yanlış bilgiler dolaşmaktadır. Düzeltme işaretinin kaldırılmadığı, yazım kuralları içerisinde yer aldığı TDK tarafından ayrıca açıklanmıştır. Bu konudaki karışıklıkları gidermek adına “Düzeltme İşareti nedir? Nerelerde kullanılır? Kullanıldığı kelimeler ve kullanım amaçları nelerdir?” soruların cevaplarını detaylı bir şekilde bu yazımızda vermek istedik.
Düzeltme İşaretini Kullanmamız Gereken Durumlar
Türkçe asıllı kelimelerde bir inceltmeye ya da uzatmaya ihtiyaç duyulmadığından düzeltme işaretini kullanmak mümkün olmamaktadır. Ancak Latin alfabesinin kabulüyle birlikte bazı Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin okunmasında problemler başlayınca “^” işaretini kullanma gereği duyulmuş. Düzeltme işaretini kullanmamız gereken yerler ve durumlar ise şu şekildedir:
1 ⇒ Bazı kelimelerin yazılışları aynı olsa da anlamları ve okunuşları farklı olabilir. İşte bu kelimeleri cümle içinde ayırt etmemiz gerektiğinden okunuşları uzun olan ünlülerin üzerine “^” işareti konur.
adem (yokluk) / âdem (insan)
adet (sayı) / âdet (gelenek, alışkanlık)
alem (bayrak) / âlem (dünya, evren)
aşık (eklem kemiği) / âşık (vurgun, tutkun)
hal (sebze, meyve vb. satılan yer) / hâl (durum, vaziyet)
hala (babanın kız kardeşi) / hâlâ (henüz)
nar (meyve) / nâr (ateş)
rahim (esirgeme) / rahîm (koruyan, acıyan)
şura (şu yer) / şûra (danışma kurulu)
hakim (hikmet sahibi) / hâkim (yargıç)
2 ⇒ Arapça ve Farsçadan dilimize transfer edilmiş bazı kelimeler ile özel isimlerde yer alan ince g, k ünsüz harflerinin hemen ardından gelen a ve u harflerinin üzerine “^” işareti konur. Böylelikle bu ünsüz harflerin inceltilmesi sağlanır.
hikâye
Hakkâri
mahkûm
sükûn
sükût
Kâzım
tezgâh
dergâh
Nigâr
NOT: Yer ve kişi adlarında yer alan “L” ünsüzünden hemen sonra gelen a ve u harflerinin üzerine de “^” işareti konur.
Nalân
Halûk
Selânik
Elâzığ
3 ⇒ Nispet ekinin (Özellikle Arapça-Farsçadan alınmış kelimelere onları sıfat yapan -i eki) iyelik ya da belirtme ekleriyle karışmasını önlemek amacıyla nispet olan “i” ünlüsüne getirilir.
(Atatürk’ün) resmi – Resmî (kuruluş)
(İslam) dini – Dinî (bilgiler)
(Türk) askeri – Askerî (okullar)
(Hukuk) tarihi – Tarihî (belgeler)
NOT: Nispet ekini almış kelimelere devamında Türkçe ekler gelse de düzeltme işaretini almış nispet eki aynı şekilde kullanılmaya devam eder.
Millî → Millîleşmek
Resmî → Resmîleşmek
Düzeltme İşareti Kaldırıldı mı?
Çevremizden sıklıkla duyduğumuz düzeltme işareti kaldırıldı mı sorusuna kesinlikle hayır diyebiliriz. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Türk Dil Kurumu bu konuda kesin bir açıklama da yapmıştı. Kaldırıldığıyla ilgili yanlış düşünceleri bir kenara bırakalım ve en azından anlamsal bir karışıklığa mahal vermemek adına gerekli yerlerde düzeltme işaretini kullanmaya gayret edelim. Aşağıdaki örneklerde de olduğu gibi bu işareti kullanmanın kafa karışıklığı engelleyeceği aşikardır.
Uzun bir süre bekledim ama hala gelmedi.
Yukarıdaki cümlede gelmeyen ne ya da kim? Babanın kız kardeşi olan hala mı yoksa zarf görevinde kullanılan henüz mü? İşte bu konuda anlamsal bozukluğu engellemek adına kelimeyi şöyle yazmak daha doğru olacaktır:
Uzun bir süre bekledim ama hâlâ gelmedi.