Fiilde Çatı Nedir? Fiil Çatısı, Fiilde Çatı Örnekleri

Fiilde Çatı, öğrencilerin en karışık bulduğu ve sorularda yanlış yaptığı konuların başında gelmektedir. Her ne kadar birçoğumuza oldukça karışık gelse de “Fiil Çatısı” konusu biraz üzerine gidildiğinde basit bir konu olduğu anlaşılacaktır. Dil bilgisi kapsamında KPSS, ALES ve özellikle TYT Türkçe için önemli bir kazanım olan eylemde çatı konusunu iyi bir şekilde kavramanızda fayda var.

Tekrar edecek olursak aslında basit olmasına rağmen karmaşık görüntüsünden dolayı fiilde çatı konu anlatımı içinde her detayı ve örneği dikkatli bir şekilde incelemenizi tavsiye ediyoruz. 

Fiilde Çatı (Eylemde Çatı)

Yüklem görevinde kullanılan fiillerin cümle içerisinde özne ve nesnelerle olan ilişkisine “fiilde çatı” denilmektedir. Fiil çatısı bize fiilin cümle içerisinde işi yapan birine (yani özneye) veya işten etkilenen bir şeye (yani nesneye) ihtiyacı olup olmadığını göstermekle beraber, yapılan işi tek bir kişinin mi ya da çok sayıda kişinin ortaklaşa mı yaptığını bildirir.

Dolayısıyla tanımdan da anlaşılacağı gibi fiiller “Özne ve Nesne” olmak üzere iki özelliğe göre incelenir:

Fiilde Çatı Konu Anlatımı

Fiilde çatı konusunu daha iyi anlayabilmek ve karşınıza çıkacak sorularda yanlış yapmamak için şu hususlara dikkat etmeniz son derece önemlidir:

→ Bir cümlenin çatısı incelediğinde en başta yapılması gereken şey, cümlenin yükleminin fiil olup olmadığına bakmaktadır. Çünkü isim cümlelerinde kesinlikle çatı aranmaz.

→ Fiil konusunu iyi anlamış olmanız gerekir.

Dikkat! Yukarıda da belirttiğimiz gibi yüklemi isim olan cümlelerde çatı aranmaz. Bu nedenle sınavda “Aşağıdaki cümlelerin hangisinde çatı aranmaz?” şeklinde bir soru gelirse yüklemi isim olan bir cümleyi bulmanız gerekecektir.

Fiilde çatı konusunun iki başlıkta incelendiğini daha önce söylemiştik. Şimdi sırasıyla bu çatı özelliklerini “Fiilde çatı örnekleri” ile inceleyelim.

A) Öznesine Göre Fiiller

Bu başlıkta da fiilleri özne alıp almamasına göre ve fiili yapan öznenin taşıdığı özelliklere göre dört başlıkta inceleyeceğiz.

→ Burada da dikkat edilmesi gereken husus fiilin; özne alıp almamasına, öznenin yapılan işten etkilenip  etkilenmediğidir.

→ Öznelerine göre fiiller “etken, edilgen, dönüşlü ve işteş” olarak dört başlıkta incelenir.

1) Etken Fiiller

Türkçede kurulan tüm cümlelerde işi yapan bir özneye ihtiyaç vardır. Etken fiillerde yapılan işi öznenin kendisinin yapması durumu vardır. Dolayısıyla etken fiilleri, yapılan işi gerçekleştiren gerçek öznenin bulunduğu cümlelerdir şeklinde tanımlayabiliriz.

Örneğin; “Berber, bebeğin saçlarını büyük bir özenle kesti.” saçların kesilme eylemini yapan ve özne olan berberin olması bu cümleyi etken fiil yapar.

Etken Fiil Örnekleri

• Ali kitabını okulda unuttu.
  (Unutan kim? = Ali [özne])
• Beni candan usandırdı yar cefadan usanmaz mı?
  (Usanmayan kim? = yar [özne])
  
• Aracı beş takla attıktan sonra uçurumun kenarında durmuş.
• Başbakan, ekonomide büyük bir atılım gerçekleştirmek istediklerini açıkladı.

Dikkat! Öznesi gizli olan cümleler de etken çatılı fiil olarak kabul edilir.

• Ödevlerini yapmayı unutmuştu.
  (Unutan kim? = O [gizli özne])
  

2) Edilgen Fiiller

 “-(I)l, -(U)l, -(I)n, -(U)n” edilgenlik eki alan ve yapılan işin kimin tarafından gerçekleştirildiği bilinmeyen fiillere “Edilgen çatılı fiiller” denir. Edilgen fiillerle kurulan cümlelerin öznesi “sözde özne” olur.

Örneğin;

“Annesi bulaşıkları yıkadı.” cümlesinde yıkama eylemini yapan özne bellidir.

Ancak aşağıdaki cümlede gerçekleşen eylemi yapan özne belli değildir.

Bulaşıklar yıkandı. (yıkanan ne = bulaşıklar -> sözde özne)

Edilgen çatılı fiillerin bazıları şunlardır:

Sat-ıl-, sal-ın-, duy-ul-, sev-il-, sar-ıl-, göm-ül-, biç-il-, çiğne-n-, kes-il-, koru-n-, döv-ül-, bak-ıl-, at-ıl- vb.

Edilgen Fiil Örnekleri

• Herkesin merakla beklediği derbi dün akşam oynandı.
  (Oynanan ne? = derbi [sözde özne])
  
• Bu müze yıllarca korundu.
  (Korunan ne? = Bu müze [sözde özne])
  
• Öğrencilere kitaplar dağıtıldı.
• Sular dün gece kesildi.
• Suçlular cezaevine götürüldü.

Dikkat! Edilgen çatılı cümlelerde gerçek özne “-ce” eki veya “tarafından, nedeniyle” gibi sözcükler alarak açık özneliğini kaybederek örtülü özneye dönüşebilir.

• Bulaşıkları görevliler yıkadı. (yıkayan kim? = görevliler [gerçek özne])
• Bulaşıklar görevliler tarafından yıkandı. (görevliler tarafından yıkandı = örtülü özne)

3) Dönüşlü Fiiller

Etken fiillere “-(I)l, -(U)l, -(I)n, -(U)n” eklerinin getirilmesiyle oluşturulan,  işi yapan ve işten etkilenen öznenin belli olduğu eylemlere “Dönüşlülük Fiili” denir. Yani dönüşlü fiillerde işi yapan da işten etkilenen de aynı öznedir.

Türkçede dönüşlü çatılı fiillerle oluşturulan cümle yapısı bir hayli fazladır.

Dikkat! Dönüşlü fiillerin edilgen fiillerden farkı şudur: Dönüşlü fiillerde işi yapan gerçek özne bellidir ve yaptığı işten yine kendisi etkilenir fakat edilgen çatıda işi yapan (sözde özne) belli değildir.

Dönüşlü Fiil Örnekleri

• Ahmet, bütün yaz ek gıdalarla beslendi.
• Köpek kimseye aldırış etmeden suyun altında yıkandı.
• Trafik kazası geçiren kız yoldan geçenlerin müdahalesiyle yaşama tutundu.
• Başarılı olamayınca yarışmadan çekildi.
• Bir titreme gelince kışlıklarını giyindi.

Yukarıdaki örnekleri incelerseniz yapılan işten etkilenen de bizzat öznenin kendisi olduğunu görürsünüz. Ancak aşağıdaki örnekte yapılan işten etkilenen öznenin kendisi değil, başkasıdır.

• Şoför sinirlenince tüm yolcuları durakta bıraktı. (Etken fiil)
  
• Kışlıklar tam zamanında yıkandı. (Edilgen = yıkayan belli değil)

Dikkat! Cansız varlıkların özne olduğu cümlelerde eylem dönüşlü olamaz çünkü cansız varlık işi yapamaz.

• Araba düğüne hazırlandı.
• Otel, sezon öncesi yenilendi.

4) İşteş Fiiller

Fiile getirilen “-(U)ş, -(I)ş” isteş ekleriyle birlikte gerçekleşen eylemin en az iki kişi tarafından karşılıklı olarak ya da birlikte yapıldığını belirten fiillere “İşteş çatılı fiiller” denir. İşteş fiillerde bir işin ya karşılıklı yapıldığı ya da birlikte yapıldığı anlamı vardır.

İşteş çatılı fiillerin bir kısmı şunlardır: Döv-üş-, öde-ş-, tanı-ş-, payla-ş-, tanı-ş-, dertle-ş-, kokla-ş-, boğ-uş-, bak-ış-, at-ış-, did-iş-, bul-uş-, anla-ş-, vedala-ş- vb.

İşteş Fiil Örnekleri

• Kız ile bahçede karşılaştılar.
• Onlar yıllar öncesinde okuldan tanışırlar.
• Çalıştıkları yerden soru çıkınca sınavda bakıştılar.
• Mete’nin bu haline gülüştüler.
• Ay sonunda kasapla ödeştiler.
• İşsiz dönemlerinde ekmeklerini bölüştüler.

Dikkat! “Yarış, güreş, savaş, barış” sözcükleri kökçe işteştir ve ek almalarına gerek yoktur.

Dikkat! “ş” sesinin olduğu her fiil işteş olmaz.

• Geçen yıl üniversiteyi kazanmak için çok çalıştılar.
• Vapur kıyıya iyice yanaştı.

B) Nesnesine Göre Fiiller

Bu başlık altında üzerinde duracağımız konu cümle içerisinde fiillerin nesnelerle olan bağlantısıdır. Türkçede kök halinde olan fiillerin bazıları üzerlerine nesne alabilirken bazı fiiller ise nesne alamamaktadır. Fiiller üzerlerine nesne alıp alamamasına göre geçişli-geçişsiz olarak tanımlanır.

Örneğin; “kaz-” fiili geçişli bir fiildir. Bu fiile nesneyi bulmak için sorulan “neyi, kimi” sorularını sorabiliyoruz. Ancak “uyan-” kelimesi geçişsizdir yani üzerine nesne alamaz. Dikkat ederseniz “uyan-” fiiline “neyi, kimi” nesne sorularına cevap vermez.

İşte cümle içerisinde fiiller, açıkladığımız gibi nesne alıp alamamasına ve başka özelliklerine göre dört başlıkta sınıflandırılır. Şimdi nesnesine göre fiilleri örnekleriyle görelim.

1) Geçişli Fiiller

Yukarıda da belirttiğimiz gibi üzerlerine nesne alabilen yani “neyi, kimi” gibi nesneyi bulma sorularına cevap veren fiiller geçişli fiil olarak tanımlanır.

Geçişli yani üzerine nesne alabilen bazı fiiller şunlardır:

Aktar (neyi aktar?), böl (neyi böl?), postala (neyi postala?), sergile (neyi sergile?), sallamak (neyi sallamak), görmek(kimi görmek?), zorlamak (neyi zorlamak?), Sevmek (kimi sevmek?) vb.

Taktik! Başına “onu” sözcüğünü getirebildiğimiz fiiller geçişlidir.

Örnekler

• Bugün sınıfça dersi çok zevkli işledik. (Neyi işledik = dersi -> belirtili nesne)
• Gözlüğün camını sildi. (Neyi sildi = camı -> belirtili nesne)
• Çarşıda gözlerim onu aradı. (Kimi aradı = onu -> belirtili nesne)
• Amasya’dan gelirken elma getirdim. (Ne getirdim = elma -> belirtisiz nesne)

Yukarıda verdiğimiz örneklerde de gördüğünüz gibi yüklem olan fiiller üzerlerine nesne alabilmektedir. Bu nedenle bu fiiller geçişli olarak tanımlanır.

Dikkat! Geçişli fiille kurulan cümlelerde nesnenin bulunması şart değildir. Fiile “neyi, kimi” sorularını sorabilmemiz o fiilin geçişli olması için yeterlidir.

Gözümü hiç kırpmadan sabaha kadar düşündüm. (Neyi düşündüm =?)

Yukarıdaki cümlenin yüklemine yani fiiline(düşünmek) “neyi, kimi” sorularını sorabiliyoruz fakat cümle içerisinde sorunun cevabını alamıyoruz. Biz orada gizli bir nesne olduğunu düşünerek bu cümleye de geçişli dememiz gerekir.

2) Geçişsiz Fiiller

Nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiil” denir.  Dolayısıyla geçişsiz fiillere “neyi, kimi” sorularını sorabilmemiz mümkün değildir.

Geçişsiz yani üzerine nesne alamayan fiillerin bazıları şunlardır:

Acıkmak, korkmak, öksürmek, yanmak, yatmak, yürümek, uyumak, imrenmek, göçmek, çalışmak, şaşmak, uslanmak, erimek…

Dikkat ederseniz yukarıdaki fiil örneklerine kesinlikle “neyi, kimi” sorularını soramayız.

Taktik! Başına “onu” sözcüğünü getiremediğimiz fiiller geçişsizdir.

Geçişsiz Fiil Örnekleri

• Dün gece deliksiz uyudu.
• Hastalığından dolayı saatlerce titredi.
• Köyden beklediği haber gelmeyince sinirlendi.
• Başına gelen onca belaya rağmen uslanmadı.

Yukarıdaki cümlelerin yüklemlerine yani fiillerine “neyi, kimi, ne” sorularını soramadığımızdan bu cümleler geçişsizdir.

DİKKAT! Bazı fiiller kullanıldığı cümleye göre geçişli ya da geçişsiz olabilir.

• Aylık giderden maaşını düştü. (Neyi düştü? = maaşını)
• Yolda yürürken adam düştü. (Neyi düştü? = ???)

3) Oldurgan Fiiller

Geçişsiz eylemin “-r (-er, -ar), -t, -tır” eklerini alarak geçişli hale getirilmesine oldurgan fiil denir. Yani geçişsiz fiillerin ekler yardımıyla geçişli hale getirilmesine “oldurgan çatılı fiiller” denilmektedir.

Dikkat! Oldurgan filleri bulmak için öncelikle eylemin köküne bakmanız gerekir. Eğer kök geçişsiz ise ve “-r, -t, -tır” ekleriyle geçişli hale geldiyse oldurgan fiil olduğunu anlayabiliriz.

Oldurgan Fiil Örnekleri

• Kana-mak    -> Kana-t-mak
• Belir-mek     -> Belir-t-mek
• Öl-mek         -> Öl-dür-mek
• Bak-mak     -> Bak-tır-mak
• Yat-mak       -> Yat-ır-mak
• Gürültü gelince vaktinden önce uyandı. (Neyi-kimi-ne sorularını soramayız yani geçişsiz)
• Okula geç kalınca onu uyandırdı. (Neyi-kimi-ne sorularını sorabiliriz yani geçişli)

4) Ettirgen Fiiller

Geçişli fiillere “-r (-er, -ar), -t, -tır” ettirgen fiil ekleri getirilmesiyle geçişlilik derecesinin arttırıldığı fiillerdir.

Ettirgen çatılı fiillerde işin başkasına yaptırılma anlamı vardır.

Dikkat! Ettirgen filleri bulmak için öncelikle eylemin köküne bakmanız gerekir. Eğer kök geçişli ise ve “-r, -t, -tır” ekleriyle geçişlilik derecesi arttırılmışsa oldurgan fiil olduğunu anlayabiliriz.

Ettirgen Fiil Örnekleri

• Kaşı-mak      -> Kaşı-t-mak
• Isıt-mak        -> Isıt-tır-mak
• Kaz-mak       -> Kaz-ıt-mak
• Duy-mak      -> Duy-ur-mak
• Onun tüm mektuplarını postalattı. (Postalamak geçişli bir fiil iken “-t” ekini alarak geçişlik derecesi arttırılmıştır.)
• Ayakkabılarının bağcıklarını bana bağlattı. (Bağlamak geçişli bir fiil iken “-t” ekini alarak geçişlik derecesi arttırılmıştır.)

Fiilde Çatı PDF + Video (Deniz Hoca)

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Edebiyat Ders Notları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Fiil Çatısı PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ 11.Sınıf Ders Konuları
⇒ TYT Türkçe Notları PDF
⇒ AYT Edebiyat Notları PDF