Çekimli Fiiller (Fiilde Kip ve Şahıs Ekleri)

Varlıkların zaman ve mekan bağlamında yapmış oldukları hareketleri, işleri ve oluş, kılış ile durumları bildiren sözcüklere fiil ya da eylem denir. Eylemlerin çoğu zaman kimin tarafından ne zaman gerçekleştirildiği bellidir. İşte bir eylemin kimin tarafından ve ne zaman gerçekleştirildiğinin belli olmasına “Çekimli Fiil” denir. Daha net ifade edecek olursak bir fiilin hem kip hem de şahıs ekini almış halidir çekimli fiiller.

ÇEKİMLİ FİİL NEDİR?

Örneğin “okumak” eylemini ele alalım. Eğer bu eylemi sadece “oku ya okumak” şeklinde kullanırsak bu eylemin ne zaman kimin tarafından gerçekleştiği belli olmayacağından bu fiil için çekimlidir diyemeyiz. Ancak “okuyorum” denildiğinde bu eylemi gerçekleştiren kişi ve gerçekleşme zamanı belli olacaktır. “Oku=eylem, -yor=şimdiki zaman, -um=1.tekil şahıs eki” şeklinde ayırdığımızda zaman ve şahıs eklerini görebiliyoruz. Bu durumda bu eyleme çekimli fiil diyebiliriz.

Bir eyleme “çekimli fiil” diyebilmemiz için eylemin öncelikle bir haber kip (zaman eki) ya da dilek kiplerinden birisini ve devamında şahıs ekini alması gerekiyor. Aşağıdaki tabloda çekimli eylemleri inceleyebilirsiniz.

Fiil Kipleri (Kip Nedir?) Fiillerde Kip

Her hareketin mutlaka bir gerçekleşme zamanı bulunmaktadır. Burada ise “Fiil kipi” konusu devreye girmektedir. Peki fiil kipi nedir? Fiil kipleri, fiilin gösterdiği oluş ve kılışın hangi zaman diliminde gerçekleştiğini ya da gerçekleşeceğini bildiren ekler olarak tanımlanabilir. Yani bu ekler fiilleri bir zamana ve çekime bağlamaktadır. 

Türkçede toplamda dokuz farklı çekim kalıbı bulunmaktadır. Bu ekleri ise “Bildirme kipleri” ve “Dilek kipleri” olarak iki genel başlıkta inceleyebiliriz.

A. Haber Kipleri (Bildirme Kipleri)

Haber kipleri eylemlere bir zaman anlamı kazandırmaktadır. “Fiillerde zaman ekleri” olarak da bilinen bu kipler eklendikleri fiillerin ne zaman yapıldığını beş farklı şekilde göstermektedir. Bildirme kipleri; duyulan geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geniş zaman şeklinde çekimlenebilmektedir.

1. Duyulan Geçmiş Zaman

Fiilin belirtmiş olduğu hareketin şu andan daha önce gerçekleştiğini ancak söyleyenin bunu görmediğini ve başkasından duyarak aktardığını belirten kipler “Duyulan geçmiş zaman” olarak adlandırılır.

Duyulan geçmiş zaman kip ekleri “-mış, -miş, -muş, müş” şeklindedir.

• Kazanmış, sevmiş, yormuş, görmüş

Duyulan geçmiş zaman şahıs ekleriyle birlikte şu şekilde çekimlenebilir.

1. Tekil Şahıs (ben) ⇒ uyu-muş-um

2. Tekil Şahıs (sen) ⇒ uyu-muş-sun

3. Tekil Şahıs (o) ⇒ uyu-muş

1.Çoğul Şahıs (biz) ⇒ uyu-muş-uz

2.Çoğul Şahıs (siz) ⇒ uyu-muş-sunuz

3.Çoğul Şahıs (onlar) ⇒ uyu-muş-lar

2. Görülen Geçmiş Zaman

Eylemin üstüne aldığı hareketin bulunduğumun zamanın öncesinde gerçekleştiğini belirten bildirme kipine “Görülen geçmiş zaman” denir. Bu kipte fiili aktaran kişi hareketi bizzat görüp tanık olmuştur. Duyulan geçmiş zaman kipinden ayrılan en önemli farkta olayı anlatanın bizzat görmüş olmasıdır.

Görülen geçmiş zaman kipleri şu şekildedir: “-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü”

Duyulan geçmiş zaman şahıs ekleriyle birlikte şu şekilde çekimlenebilir.

1. Tekil Şahıs (ben) ⇒ İzle-di-m

2. Tekil Şahıs (sen) ⇒ İzle-di-n

3. Tekil Şahıs (o) ⇒ İzle-di

1.Çoğul Şahıs (biz) ⇒ İzle-di-k

2.Çoğul Şahıs (siz) ⇒ İzle-di-niz

3.Çoğul Şahıs (onlar) ⇒ İzle-di-ler

3. Şimdiki Zaman

Fiilin göstermiş olduğu hareketin, oluşların ve kılışların içinde bulunduğumuz zamanda gerçekleştiğini ve sürdüğünü gösteren kiplere “Şimdiki zaman” denir.

Şimdiki zaman eki “-yor”dur.

• Geliyor, seviyor, bakıyor

Şimdiki zaman şahıs ekleriyle şu şekilde çekimlenir:

1. Tekil Şahıs (ben) ⇒ Yürü-yor-um

2. Tekil Şahıs (sen) ⇒ Yürü-yor-sun

3. Tekil Şahıs (o) ⇒ Yürü-yor

1.Çoğul Şahıs (biz) ⇒ Yürü-yor-uz

2.Çoğul Şahıs (siz) ⇒ Yürü-yor-sunuz

3.Çoğul Şahıs (onlar) ⇒ Yürü-yor-lar

4. Gelecek Zaman

Eylemlerin belirtmiş olduğu hareketlerin, oluşların ve kılışların içinde bulunduğumuz zaman itibariyle henüz gerçekleşmediğini ancak gelecek zamanda gerçekleşeceğini ifade eden kiplere “Gelecek zaman” denir. Belirtilen hareketin gelecek bir anda mutlaka gerçekleşeceğini kesin bir şekilde ifade edilir.

Gelecek zaman eki “-ecek, -acak”tır.

Gelecek zaman kipi şahıs ekleriyle şu şekilde çekimlenir:

1. Tekil Şahıs (ben) ⇒ Yüz-ecek-im

2. Tekil Şahıs (sen) ⇒ Yüz-ecek-sin

3. Tekil Şahıs (o) ⇒ Yüz-ecek

1.Çoğul Şahıs (biz) ⇒ Yüz-ecek-iz

2.Çoğul Şahıs (siz) ⇒ Yüz-ecek-siniz

3.Çoğul Şahıs (onlar) ⇒ Yüz-ecek-ler

5. Geniş Zaman Kipi

Diğer zamanlarda olduğu gibi bu kip de adından tahmin edilebildiği gibi oldukça geniş bir zamanı karşılamaktadır. Fiilin belirtmiş olduğu hareketin, oluşun ve kılışın geçmişte başlayıp geleceğe kadar uzanacağını ifade eden kiplere “Geniş zaman” denir. Dolayısıyla bu kip için “her zaman” ifadesi kullanmamız yanlış olmaz.

• Gezer, dinler, çalar, kırar

Geniş zaman eki şu şekildedir: (ı,i,u,ü)r, -ar, -er

Geniş zaman kipi şahıs ekleriyle şu şekilde çekimlenir:

1. Tekil Şahıs (ben) ⇒ Çalış-ır-ım

2. Tekil Şahıs (sen) ⇒ Çalış-ır-sın

3. Tekil Şahıs (o) ⇒ Çalış-ır

1.Çoğul Şahıs (biz) ⇒ Çalış-ır-ız

2.Çoğul Şahıs (siz) ⇒ Çalış-ır-sınız

3.Çoğul Şahıs (onlar) ⇒ Çalış-ır-lar

B. Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri)

Bu kipler bir fiile bir zaman anlamı katmamakla birlikte eylemler istek, şart, emir ve gereklilik anlamlarıyla ifade eder. Henüz gerçekleşmemiş fiillere gelir ve onları belli bir yönde tasarlarlar. Dilek kipleri çeşitleri dört başlıktan oluşur.

1. İstek Kipi

Eylemlere arzu, talep ve istek anlamları kazandıran kiplere “İstek kipi” denir. Konuşmayı yapan, sözü söyleyen kişinin istekleri bu kiple birlikte dile getirilir.

İstek kip eki “-a, -e”dir.

• Geleyim, bakayım, seveyim.

İstek kipi şahıs ekleriyle şu şekilde çekimlenir:

1. Tekil Şahıs (ben) ⇒ Sat-a-yım

2. Tekil Şahıs (sen) ⇒ Sat-a-sın

3. Tekil Şahıs (o) ⇒ Sat-a

1.Çoğul Şahıs (biz) ⇒ Sat-a-lım

2.Çoğul Şahıs (siz) ⇒ Sat-a-sınız

3.Çoğul Şahıs (onlar) ⇒ Sat-a-lar

2. Emir Kipi

Eylemlere yapılacak hareketin emredici bir şekilde kesin olarak yapılmasını ifade eden eklere “Emir kipi” denir. Diğerlerinden farklı olarak bu kip şahıs ekleriyle kaynaşmış bir durumdadır. Şahıs ekleriyle kaynaştığından dolayı her şahısta farklı bir ek kullanılmaktadır.

Aşağıda yer alan tabloda emir kipinin şahıslara göre kullanımlarını görebilirsiniz:

1. Tekil Şahıs (ben) ⇒  

2. Tekil Şahıs (sen) ⇒ Gel

3. Tekil Şahıs (o) ⇒ Gel-sin

1.Çoğul Şahıs (biz) ⇒ 

2.Çoğul Şahıs (siz) ⇒ Gel-in

3.Çoğul Şahıs (onlar) ⇒ Gel-sin–ler 

3. Dilek-Şart Kipi

Eylemdeki hareketin, işin, oluşun gerçekleşmesini bir şarta ya da dileğe (isteğe) bağlayan tasarlama kiplerine “Dilek-şart kipi” denir. Bu kipler cümlede ifade edilen yargının gerçekleşmesini bir şarta bağlamaktadırlar. Dilek-şart kip eki “-se, -sa” Türkçede şart anlamı taşıdığı gibi farklı olarak bir dilek, istek ve niyet bildirme gibi anlam da ifade etmektedir.

Dilek-şart kipinin şahıs ekleriyle birlikte çekimlenmesi şu şekilde yapılabilir:

1. Tekil Şahıs (ben) ⇒  Oyna-sa-m

2. Tekil Şahıs (sen) ⇒ Oyna-sa-n

3. Tekil Şahıs (o) ⇒ Oyna-sa

1.Çoğul Şahıs (biz) ⇒ Oyna-sa-k

2.Çoğul Şahıs (siz) ⇒ Oyna-sa-nız

3.Çoğul Şahıs (onlar) ⇒ Oyna-sa-lar

4. Gereklilik Kipi

Eylemde belirtilen hareketin, oluşun ve kılışın yapılması gerektiğini ifade eden eklere “Gereklilik kipi” denir. Bu tasarlama ekleri eylemin mutlaka yapılması gerektiğini belirtir.

Gereklilik kip eki “-meli, -malı”dır.

Gereklilik kipinin şahıs ekleriyle çekimlenmesi şu şekildedir:

1. Tekil Şahıs (ben) ⇒  Konuş-malı-yım

2. Tekil Şahıs (sen) ⇒ Konuş-malı-sın

3. Tekil Şahıs (o) ⇒ Konuş-malı

1.Çoğul Şahıs (biz) ⇒ Konuş-malı-yız

2.Çoğul Şahıs (siz) ⇒ Konuş-malı-sınız

3.Çoğul Şahıs (onlar) ⇒ Konuş-malı-lar

Şahıs Ekleri

Eylemde belirtilen hareket, iş ve oluşun hangi şahıs(kişi) tarafından yapıldığını gösteren eklere “Şahıs Eki” denir. Bu ekler sayesinde biz cümledeki işi yapan özneyi biliriz. Çekimli fiillerde kişi ekleri her zaman kiplerden sonra gelir.

Örneğin “oku” eylemine gelen kişi ekleriyle öznenin kim olduğunu belirleyebiliriz. “okurum” denildiğinde özne “ben”, “okursun” denildiğinde özne “sen”, “okurlar” denildiğinde de özne “onlar” olur. Görüldüğü gibi şahıs ekleri yardımıyla özneyi belirleyebiliyoruz.  -(s)ınız, -(s)iniz, -(s)unuz, -(s)ünüz

Şahıs ekleri tablosu şu şekildedir:

Çekimli Fiil PDF + Video

Çekimli fiiller hakkında daha detaylı bilgiye ulaşmak için aşağıdaki videomuzu izleyebilir ve sizlere özel hazırladığımız PDF çalışma kağıdından yararlanabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Edebiyat Ders Notları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Çekimli Fiiller PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz. Ayrıca hazırladığımız dosya “çekimli fiil 7.sınıf” için de uygundur.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒  PDF / Slayt
⇒ Fiil Nedir?
⇒ Anlamlarına Göre Fiiller
⇒ Fiilde Yapı
⇒ 9.Sınıf Ders Konuları
⇒ TYT Türkçe 
⇒ AYT Edebiyat