Fiiller, herhangi bir hareketi, durum, oluş ve işi bildiren sözcüklerdir. Fiil konusunun önemli başlıklarından olan “Fiilde Yapı” yani yapısına göre fiiller “Basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller” olmak üzere üç başlıkta incelenmektedir.
FİİLDE YAPI (YAPISINA GÖRE FİİLLER)
1) Basit Fiiller
Herhangi bir yapım eki almamış yani yalın halde bulunan kök halindeki fiillere ya da sadece çekim eki almış fiillerdir. Örneğin “koş-, git-, gel-, izle-, oku” gibi fiiller kök halinde olduklarından basittir.
- Bundan önce onlarca kitabını satın alıp okudum.
Yukarıdaki “okudum” eylemini inceleyelim: Oku-du-m. (Oku=kök, -du= geçmiş zaman eki, -m=şahıs eki) Bu eylem sadece çekim ekleri olan zaman kip ve şahıs ekini aldığından basit eylemdir.
- Ailece film izlemeye gideceklerdi. (Git=kök, ecek=zaman kipi, ler=çokluk eki, di=zaman kipi)
NOT: Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi eylemlere gelen kipler, şahıs ve çokluk ekleri çekim ekleri olduğundan kelimenin anlamını değiştirmezler. Dolayısıyla çekim eklerini alan eylemler yapısına göre basittir.
- Onu kardeşi kadar seviyor. (Sev= kök, yor=zaman kipi)
2) Türemiş Fiiller
İsim ya da bir fiil kök ve gövdesine yapım eki getirilerek anlamı değiştirilmiş olan yani en az bir tane yapım eki almış eylemlere denir. Türemiş fiil olarak kabul edilen sözcükler isimden ya da fiilden türetilerek yapılabilir:
1) İsimden Türetilen Fiiller: İsim ya da isim soylu sözcüklere getirilen eklerle fiil türetilebilir.
- Yaptığı değişiklikten sonra sahadaki oyun güzelleşti.
(Güzel kök olarak isimdir. Bu isme gelen “-leş” isimden fiil yapım eki yardımıyla “Güzelleş-” sözcüğü fiil hale gelmiştir. Güzel kelimesine gelen “-leş” ekiyle birlikte sözcüğün anlamı değiştiğinden bu sözcüğe türemiş eylemdir diyebiliriz.
Yabancı + laş + mak
Seyir + et + mek
Baş + la + mak
Yön + el + mek
2) Fiilden Türetilen Fiiller: Fiil kök ve gövdelerine getirilen yapım ekleriyle yeni fiiller türetilebilir.
- Gerekli tedbirler zamanında alınmadığından virüs tüm dünyaya yayıldı.
(“Yay-mak” fiiline getirilen “-ıl” fiilden fiil yapım eki yardımıyla “Yayılmak” sözcüğü oluşturulmuştur. Yapım ekinin görevi eklendiği sözcüğün anlamını değiştmek olduğundan “Yay-” ile “Yayıl-” arasında anlam farkı bulunur. Bu durumda bu fiile yapısına göre türemiş eylem diyebiliriz.”
Yay + ıl +mak
Gör + ün + mek
Sev + in + mek
Duy + ur + mak
Sön + dür + mek
Sar + ıl + mak
3) Birleşik Fiiller
En az iki kelimeden oluşan ve çeşitli açılardan kalıplaşmış eylemlere birleşik fiil denir. Birleşik eylemler; bir isim ile yardımcı fiilin, iki farklı fiilin ya da birden çok sözcüğün kalıplaşarak bir fiil bildirmesi şeklinde oluşmaktadır.
Oluşma şekillerine göre üç farklı başlıkta incelenir:
a. Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller
b. Yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller
c. Kurallı birleşik fiiller
A. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Bir ismin gerçek anlamından uzaklaşması ve sonrasında bir fiille kalıplaşması neticesinde oluşan eylemlerdir. Bu tür eylemlerde sözcüklerden birisi ya da her ikisi gerçek anlamını kaybetmiş olabilir. Daha çok “Deyimler”, anlamca kaynaşmış birleşik eylemleri oluşturmaktadır.
- Arkasından bunca oyunun döndüğünü anlayınca küplere bindi.
(Türkçede çok sinirlenmeyi ifade eden “küplere binmek” deyimi sözcüklerin anlamlarını kaybederek kalıplaşması şeklinde oluşan bir birleşik eylemdir.) - Yeni taşındığı mahallede çocuklar tarafından dışlanınca Mehmet ona kanat gerdi.
(Türkçede “kanat germek” koruması altına almak manasında kullanılan bir deyimdir. Dikkat edilirse her iki sözcük de burada gerçek anlamından uzaklaşarak mecaz anlamda kullanılmıştır. Bu şekilde oluşan deyimler anlamca kaynaşmış birleşik eylemdir.
Mana çıkarmak
Kanı kaynamak
Gözden düşmek
Göze girmek
Kulak asmak
Ayak diremek
Göğüs germek
B. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller
İsim ya da isim soylu bir kelimeye gelen “et-, ol-, buyur-, eyle-, kıl” yardımcı eylemleriyle oluşan eylem kalıplarına yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller
Bu şekilde oluşan fiillerin kalıplaşması şu şekilde olur: İsim + Yardımcı Fiil (et-, ol-, buyur-, eyle-, kıl)
- Bu sene de mahallemizdeki yoksullara yardım etti.
(Yardım ismine gelen “+et” yardımcı eylemiyle birleşik fiil oluşturulmuş.) - Derslerine çalışması ve takdir belgesi almasından dolayı memnun olduk.
(Memnun ismine gelen “+ol” yardımcı eylemiyle birleşik fiil oluşturulmuş.)
Etmek
- Yardım etmek
- Alay etmek
- Tercih etmek
Olmak
- Memnun olmak
- Pişman olmak
- Ziyan olmak
Eylemek
- Arz eyle
- Rahmet eyle
- Niyaz eyle
Kılmak
- Namaz kılmak
- Etkili kılmak
Buyurmak
- İnsaf buyurmak
- Ferman buyurmak
NOT: Yardımcı fiil olarak kullanılan kelimeler karşımıza bazen yardımcı fiil olarak değil, kendi başına bir fiil olarak çıkar. Bu durumda birleşik eylem olmazlar.
- Etkili şutları gol oluyordu.
- Bu ayakkabı ayağıma oldu.
C. Kurallı Birleşik Fiiller
Bir eyleme gelen başka bir eylemin birlikte kalıplaşması yoluyla oluşan sözcüklere kurallı birleşik fiil denir. Bu birleşik sözcüğün ikinci fiili kendi anlamından uzaklaşır ve “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar kazanır. Kurallı birleşik fiiller dört farklı başlıkta incelenir.
1. Yeterlilik Kurallı Birleşik Fiiller:
Eylem kök ya da gövdelerine “-e, -a” ekinin getirilmesi ve sonrasında sözcüğe “bilmek” eyleminin gelmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Bu birleşik eylemler cümleye “olasılık, rica ve gücü yetme ” gibi anlamlar katar.
Fiil + ebilmek
Bu sınavları başarıyla tamamlayabilir.
Bu sene şampiyonluk gelebilir.
Masadaki kalemi uzatabilir misin?
Olumsuzu: Geçebilirim= geçemem, geçemeyebilirim, geçemeyeceğim
2. Tezlik Kurallı Birleşik Fiiller
Eylem kök ya da gövdelerine “-ı, -i, -u, -ü” eklerinin getirilmesi ve devamında “vermek” fiilinin gelmesiyle oluşan sözcüklere tezlik birleşik fiil denir. Bu eylemler cümleye “aniden, birden, apansız, beklenmezlik, kolaylık, önemsemeyiş” gibi anlamlar kazanır.
Fiil + Ivermek
Çıkarken ardından kapıyı kapatıver.
Sınavdan en yüksek puanı alıver.
Ocaktaki süt taşıverdi.
Olumsuzu: Geliverdi= gelmeyiverdi, gelivermedi
3. Yaklaşma Kurallı Birleşik Fiiller
Eylem kök ya da gövdelerine “-e, -a” ekinin getirilmesi ve devamında “yazmak” eylemin gelmesiyle oluşan kalıplara yaklaşma birleşik fiil denir. Bu eylemler geldikleri cümleye “gerçekleşmeye çok az kalmış” anlamı katar.
Fiil + eyazmak
Sokakta yürürken kaldırımdan düşeyazdım.
Yüzme bilmeyen bu adam denizde boğulayazdı.
Dağ tırmanışı sırasında öleyazdı.
4. Sürerlilik Kurallı Birleşik Fiiller
Eylem kök ya da gövdelerine “-e, -a” ekinin getirilip devamında “durmak, kalmak, gelmek” eylemlerinin eklenmesiyle ortaya çıkan kalıplaşmış sözcüklere sürerlilik birleşik fiiller denir. Getirildikleri cümleye “işin kesintiye uğramadan, sürekli yapıldığı, devam ettiği” anlamını katan sürerlilik fiillerinin olumsuz halleri yoktur.
Fiil + edurmak/ekalmak/egelmek
Bu düzen geçmişten günümüze süregelmiştir.
Yaptıklarından sonra yoluna devam etmesine bakakaldık.
Sizler bekleyedurun, ben kitabımı alıp geliyorum.
Dün akşam sıkıcı bir film seyrederken uyuyakaldım.
Fiilde Yapı PDF Not
Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Edebiyat Ders Notları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.
Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Yapılarına Göre Fiiller PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ Fiil Nedir?
⇒ Anlamlarına Göre Fiiller
⇒ 9.Sınıf Ders Konuları
⇒ TYT Türkçe
⇒ AYT Edebiyat