Türk tarihini incelerken yararlanabileceğimiz önemli kaynaklardan biri de destanlar olmaktadır. Çünkü her ne kadar olağanüstü özellikler barındırsa da destanlarda anlatılan birçok olay ve bu olayların kahramanlarının tarihi gerçekliklerinin olduğu bilinmektedir. Yani destanlar bu özellikleriyle değerlendirildiklerinde toplumların milli hafızasını oluşturmaktadır. İslamiyet’in kabulünden önceki dönem Türk tarihinde destanların oldukça zengin olması bizlere bu konuda kolaylık sağlamaktadır. Bu konuda detaylı bilgi için “Destan” başlıklı yazımıza göz atabilirsiniz.
İslamiyet’in kabul edilmesinden önce oluşmuş olan Türk destanlarını şu şekilde sıralayabiliriz:
İslamiyet Öncesi Türk Destanları
A) Altay Dönemi
1) Yaratılış Destanı
Türklerin en eski destanı olarak kabul eden yaratılışta, Tanrı Kayra Han’ın dünyayı ve ilk insanı yaratması anlatılır. Bu ürün Türklerin yaratışla ilgili düşüncelerini yansıtması bakımından önemlidir.
B) İskitler Dönemi
1) Alp Er Tunga Destanı
M.Ö. 7. yüzyılda yaşamış olan Sakaların hükümdarı Alp Er Tunga ve onun zaferlerini anlatan destandır. Hükümdar zaferden zafere koşan ve daha çok İranlılar ile mücadele içerisinde olan biridir. Alp Er Tunga hakkında birçok kaynaktan bilgi sahibi olmakla birlike İran destanlarında da bu isme rastlanmaktadır.
2) Şu Destanı
Bu üründe anlatılanlara göre Hükümdar Şu, M.Ö. 4. yüzyılda yaşamış ve Asya’ya doğru ilerleyen Büyük İskender ile büyük bir mücadele içerisine girmiştir. Bu destanla ilgili önemli bilgilere Divanü Lügat’it Türk adlı eserden ulaşabilmekteyiz.
C) Hun Dönemi
1) Oğuz Kağan Destanı
Hun İmparatoru Mete Han etrafında şekillenmiş olan Oğuz Kağan Destanı, yaklaşık olarak 12.yüzyılda yazıya aktarılmıştır. Orijinal tek nüshası ise bugün Fransa’da bir kütüphanede bulunmaktadır. Yaklaşık olarak 17. yüzyılda Türkmenler arasında tespit edilen bu destanda Oğuz Kağan’ın devleti için giriştiği mücadeleleri ve kahramanlıkları anlatılır.
2) Attila Destanı
Hun İmparatorluğunun büyük lideri olan Attila’nın kahramanlıklarını ve savaşlarını anlatılır. Hunların başında Avrupa’ya büyük bir korku salan Attila’nın kahramanlıkları olağanüstü özelliklerle süslenerek dile getirilmiştir.
D) Göktürk Dönemi
1) Ergenekon Destanı
Çin kaynaklarına dayanılarak tespit edilmiş olan bu destanda Ergenekon, Türklerin yaşamlarını devam ettirdikleri ve etrafı aşılmaz dağlarla çevrili bir bölgenin adıdır. Bir savaştan sonra soyu tükenme derecesine gelen Göktürkler bu bölgede toplanmış ve yaşamlarını 400 yıl boyunca burada sürdürmüşlerdir. Daha sonra nüfusları artıp iyice güçlendikten sonra dağdaki demir madenini yakıp eriterek bu bölgenin dışına çıkmışlardır. 400 yıl sonra düşmanlarıyla tekrar savaşıp atalarının intikamını almışlardır.
2) Bozkurt Destanı
Ergenekon destanında olduğu gibi soyu yok olma felaketine uğrayan Göktürkler’in bir bozkurtun anne rolünü üstlenmesiyle başlayan bir destandır.
E) Uygur Dönemi
1) Türeyiş Destanı
Yine bozkurt motifinin görüldüğü bu üründe Hun hükümdarının çok güzel iki kızıyla bozkurt suretiyle evlenen tanrının bozkurt ruhunu taşıyan çocuklarının olması anlatılır. Bu ürün Çin kaynaklarından tespit edilmiştir.
2) Göç Destanı
Hem Çin hem de İran kaynaklarında yer alan bu destanda Çinli prensesle evlenen hükümdar ailesinin Çin hanedanına kutsal bir kaya parçasını parçalayarak vermesi sonrasında gelen felaket neticesinde göç etmek zorunda kalan Türk milletinin hikayesi anlatılır.