Şiirde ölçüden sonra değerlendirilebilecek önemli ahenk unsuru olarak karşımıza kafiye bir diğer adıyla uyak çıkmaktadır. Şiirde okuyuşun kulağa hoş gelmesi ve bir düzenin olması için ihtiyaç duyulan kafiyeler ahenk unsurunun ayrılmaz bir parçasıdır.
Kafiye Nedir?
Şiirde dize sonlarında rediften önce gelen, ses ve görevleri farklı olan ek benzerliklerine kafiye denir. Şiirde ahengin sağlanmasında belki de en önemli unsur olan kafiye, çok uzun yıllardır şiirlerde karşımıza çıkmaktadır. Divanü Lügat’it Türk’te de yer alan şiirlerde uyağın başarıyla kullanıldığı görülmektedir. Bu nedenle şunu söyleyebiliriz ki: Şiir konusunda çok eskiden beri uyak çok önemli bir unsur olarak değerlendirilmiş ve başarıyla uygulanmaya çalışılmıştır.
Her ne kadar günümüzde kafiyenin daha çok kulağa hitap etmesi amaçlansa da “Tanzimat Edebiyatı“na kadar daha çok kafiyenin göz için olması gerektiği görüşü ağır basmaktaydı. Bu dönemde çıkan “Abes-Muktebes” tartışmasından sonra kafiyenin kulak için olduğu görüşü ağır basmaya başlamıştır. Ayrıca halk şiirinde şiirler daha çok sözlü gelenekte aktarıldığı için “Kulak için kafiye” daha önemlidir.
Kafiye Nasıl Bulunur?
Kafiye en az iki dize sonunda yer alan ses benzerliği olarak adlandırılır. (Ancak burada dikkat etmemiz gereken husus şudur: Dize sonunda aynen tekrar eden ve aynı anlama gelen kelimeler ile aynı görevdeki ekler uyak olarak değil redif olarak adlandırılır. Ayrıca “redif” konumuza göz atabilirsiniz.)Uyak ile birlikte şiirde ahenk sağlanır, şiirin hafızada kalması kolaylaşır ve şiirin akışı sağlanır.
Bir şiirde kafiye dize sonlarında aranmaktadır. Ancak ilk başta eğer varsa redifi bulmak gerekmektedir. Dize sonlarında yer alan rediflerden sonra sözcük ya da köklerde ise uyak aranabilmektedir. Kafiye bulma ile ilgili örneklerimize aşağıdaki başlıklardan ulaşabilirsiniz.
Kafiye Çeşitleri (Uyak Çeşitleri)
1. Yarım Kafiye
Yarım uyakta dize sonlarında sadece tek bir ses benzerliğinin bulunması yeterli olmaktadır.
Koluma taktılar teli
Söyletirler bin bir dili
Oldum Ayn-ı cem bülbülü
Ben anın’çin inilerim
Dize sonlarında yer alan sözcüklerde kullanılan belirtme hal eki “-i“, redif olarak adlandırılmaktadır. Redifi bulduktan sonra kalan sözcük köklerinde uyak aranabilmektedir. Redifleri çıkardıktan sonra geriye kalan kökler şu şekilde olacaktır:
-tel
-dil
-bülbül
-inilerim
Redifi bulduktan sonra kalan sözcüklerde aynen tekrar eden ses yalnızca “l“dir. Tek ses benzerliği bulunduğundan yarım kafiyedir.
2. Tam Kafiye
İki sesin yani harfin dize sonlarında benzer şekilde kullanılmasıdır.
“Sarı tanbura”dır adım
Göklere ağar feryadım
Pir Sultan’ımdır üstadım
Ben anın’çin inilerim
Yukarıda Pir Sultan Abdal‘ın bir dörtlüğü yer almaktadır. Bu dörtlükteki dize sonlarında yer alan kelimelerdeki “-ım” sözcükleri birinci teklik şahıs iyelik eki olduğundan rediftir. Redifleri bulduktan sonra geriye kalan köklerde kafiye arayabiliriz. Redifleri çıkardıktan sonra geriye kalan kökler şu şekilde olacaktır:
–ad
-feryad
-üstad
-inilerim
Görüldüğü gibi “a” ve “d” harfleri üç dize de benzer olarak kullanıldığından ve toplamda iki ses benzerliği olduğundan tam kafiyedir.
3. Zengin Kafiye
Dize sonunda yer alan sözcüklerdeki üç veya daha üzerindeki ses (harf) benzerliğidir.
Miskin Yunus biçâreyim
Baştan ayaga yâreyim
Dost ilinden âvâreyim
Gel gör beni aşk neyledi
Yukarıda Yunus Emre’nin bir dörtlüğü yer almaktadır. Dörtlükte dize sonlarındaki “-y, –im” ekleri iyelik eki olduğundan rediftir. Görüldüğü gibi redifler her zaman sonda yer almaktadır. Redifleri çıkardıktan sonra geri kalan kökte kafiye arayabiliriz.
–biçâre
–yâre
–âvâre
–neyledi
Yukarıda yer alan dize sonlarında “âre” sesleri aynen tekrar ettiğinden ve üç ses benzerliği bulunduğundan zengin kafiyedir.
4. Cinaslı Kafiye
Dize sonlarında yer alan yazılışları aynı ama anlamları farklı olan sözcüklerin tekrar etmesi cinaslı kafiye olarak adlandırılmaktadır.
Kararmış kara gözler
Dermanım kara gözler,
Gemim deryada kaldı,
Yelkenim kara gözler.
Yukarıda yer alan ikinci dizede “Kara gözler” rengi siyah olan insan gözünden bahsetmektedir. Son dizede yer alan “Kara gözler” ifadesi ise kara parçasını kastetmektedir. Yazılışları aynı ancak anlamları farklı olan bu kelimeler cinaslı uyağı oluşturmaktadır.
5. Tunç Kafiye
Dize sonlarında yer alan kelimelerden birisi diğer dize sonundaki kelimenin içinde aynen geçerse buna Tunç Kafiye denir.
Ufku tutuşturmadan fecrin ilk alevleri
Arkamızda kalıyor şehrin kenar evleri
Yukarıdaki ikinci dizenin sonundaki “evleri” kelimesi, ilk dizenin sonundaki “alevleri” kelimesinin içinde aynen geçmektedir. Tanımda da belirttiğimiz gibi dize sonundaki bir kelimenin diğer dize sonundaki kelimenin içinde geçmesine tunç uyak denir.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ Redif
⇒ 9.Sınıf Ders Konuları
⇒ TYT Türkçe
⇒ AYT Edebiyat
Yorumları Gör (4)
Ellerinize Sağlık Öz Ve Kısa Olmuş Örnekler Harika Saolun :) :) :)
teşekkürler
Elinize sağlık siteniz çok güzel.
Teşekkür ederiz. 🤗🙏