Kök Nedir? (Kelime Kökleri – Sözcük Kökleri)

Türkçe yapısı itibariyle eklemeli bir dil olduğundan anlam ifade edebilen en küçük yapı birimi kelimeye çeşitli ekler getirilerek yeni ve değişik anlamlar kazandırılır. Sözcüklerin üzerlerine aldıkları bütün çekim-yapım eklerinin çıkarılması sonrasında ortada kalan ve daha da parçalanamayan anlamlı söz birimine “Kök” denir. Yani özetleyecek olursak anlam ifade eden en küçük dil birimine kök denilmektedir.

Örneğin “Gözlükçü” kelimesini ele alalım. Bu türemiş bir sözcüktür yani kelime köküne yapım ekleri getirilmiştir. Bu kelimeyi şu şekilde parçalayıp köküne kadar inebilmemiz mümkündür:

• gözlükçü → gözlük → göz.

Örnek sözcüğümüz üzerindeki yapım eklerini atarak anlam ifade eden en küçük birimine kadar yani “Göz”e kadar gidebildik. Eğer parçalamaya devam etseydik ortaya “gö, g” gibi anlamsız yapılar çıkacaktı. Bu nedenle “Göz” anlamlı en küçük birim olduğundan kelime kökü olarak adlandırılır.

Kelime Köklerinin Özellikleri

1) Kelime kökleri bir dilin anlam ifade edebilen en küçük yapı birimidir. 

Anlam ifade edebilen en küçük söz birimi olduğundan kökler kendi içinde parçalanamaz. Yukarıda da ele aldığımız gibi “Göz” kökünü parçalamak ortaya anlamsız bir birim çıkacaktır.

2) Bir dilde “kökler” daha sonradan oluşturulamaz. Kökler dilin oluşma evresinde ortaya çıkmıştır.

Bir dilde kökler sonradan üretilemez, köklerin ortaya çıkışı dilin oluşum evresinde olmuştur. Örneğin; “alt, sırt, ana, bağır-, elma, güven” gibi kökler Türkçemizde çok eskiden beri kullanılmaktadır. Eğer yeni sözcükler türetilmek istenirse bunlar köklere eklerin getirilmesiyle gerçekleşir.

3) Her kelimede mutlaka bir “Sözcük kökü” bulunmaktadır. 

Kelime kökleri bir dilin anlam ifade eden temel ögesidir ve bu bakımdan dilin çekirdeğini ifade eder. Kökün bulunmadığı bir kelimenin varlığı söz konusu değildir.

4) Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğundan kökler mutlaka sözcüğün başında yer almaktadır.

Dilimizde kelimeler ancak sonlarına ek alabilmektedir. Bu Türkçenin en temel özelliklerinden biridir. Eğer dikkat ederseniz dilimizde “balık-çı, yaş-lı, kir-li, sev-gi gibi…” kelimelerin ancak sonlarına ek getirilebilmektedir.

5) Kökün taşıdığı anlam daha sonradan gelen eklerle birlikte oluşturulan yeni anlamla ilişkili olmak zorundadır.

Eğer bir kökten yapım ekleri yardımıyla yeni bir kelime türetilecek olursak ortaya çıkacak yeni anlamın “kök anlam” ile ilgisinin bulunması gerekmektedir.

Örneğin “Su” köküne “-luk” yapım ekini getirirsek ortaya su kabı manasında “Suluk” sözcüğü çıkacaktır. Su ile suluk kelimeleri birbiriyle alakalı söz birimleridir. Ancak “Elmas” sözcüğünün kökü “Elma” değildir. Çünkü “Elma ile Elmas” arasında herhangi bir anlam bağlantısı yoktur.

6) Türkçede kökler genellikle tek hecelidir.

Türkçemizde kökler incelendiğinde genellikle “al, el, ok, aç-, bu, o, tüt-, yut-, ört-, kalk-, kork- serp-” şeklinde tek heceden oluştuğu görülür. Ancak bunların yanı sıra “getir-, deniz, ilet-, öğren-” gibi birden fazla heceden oluşmuş kökler de mevcuttur.

Kök Çeşitleri

Türkçede kökler beş farklı başlıkta incelenmektedir. Bunları şu şekilde sıralamamız mümkündür:

1. İsim Kökü

İsim kökleri tüm evrendeki her türlü canlı ya da cansız varlığı, kavramları ve duyguları isim halinde taşıyan köklerdir.

⇒ Bu kökler “-mek/-mak” mastar eklerini alamaz. Eğer bu kelimelere mastar eklerini getirecek olursanız ortaya anlamsız bir kelime çıkacaktır.

• Ev-mek, kaş-mak, masa, göl, tepe, yön, yüz…

“Yönelmek” sözcüğünü inceleyelim: yönelmek → yönel- → yön. (Parçalarını ayırdıktan sonra elimizde kalan anlamlı en küçük parça “yön”dür. Dolayısıyla yön kökü “-mek/mak” master eki alamadığından isim köktür.)

Daha fazla bilgi için Ayrıca Bkz → İsim Kökü

2. Fiil Kökü

Bir varlığın, nesnenin ya da kavramın zaman ve mekan bağlamında hareketlerini gösteren kök halindeki kelimelere “Fiil kökü” denir. Bu kökler iş, oluş ve durum bildirmektedir.

⇒ Bu kökler “-mek/-mak” mastar eklerini alırlar.

• Bil-mek, al-mak, del-mek, düş-mek, iç-, ol-, say-, sön-…

Daha fazla bilgi için Ayrıca Bkz → Fiil Kökü

3. Sesteş (Eş Sesli) Kök

Yazılışları aynı ama anlamları ve görevleri farklı olan sözcükler eş sesli olarak tanımlanmaktadır. Türkçemizde yazılışları aynı olan bu sözcükler kullanıldıkları yere göre fiil ve isim olabilmektedir. Ancak bunlar aynı anda hem isim hem de fiil kök olamazlar. Bu köklerin isim ya da fiil olup olmamaları ancak cümleye göre değişebilmektedir.

⇒ Sesteş kökler arasında herhangi bir anlam bağlantısı yoktur.

• Kazada kırılan tek yer dizdi. (Burada kırılan şey insan dizi olduğundan isim köktür.)
• Ali boncukları masaya dizdi. (Burada “Dizmek” eylemi olduğundan fiil köktür.)
• Tüm yıl kazandığı parayı tatilde saçtı. (F.K.)
• Arabanın yükü genellikte saçtı. (İ.K.)
• Savaş bittiğinde mevsim yazdı. (İ.K.)
• Cebinden defterini çıkarıp notunu yazdı. (F.K.)

4. Ortak Kök

Kendi aralarında bir anlam ilişkisi bulunan ve ortak bir şekilde cümleye göre hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan sözcüklere ortak kök denir.

⇒ Sesteşlerin aksine ortak kökler birbiriyle anlam ilişkisi taşımaktadır.

• Tüm sınıfı tek başına boyadı. (F.K.)
• Hızlıca fırçayı boyaya daldırdı. (İ.K.)
• Yaptığı yemeklerin tadını unutamıyorum. (İ.K.)
• Ünlü aşçıların yaptıkları yemekleri tadıyordu. (F.K.)

Diğer ortak kökler:

• sıva / sıva-
• tat/ tat-
• göç / göç-
• şiş/şiş-
• boya / boya-
• güven/güven-
• eski / eski-
• yarış/yarış-
• kuru / kuru-
• yama/yama-
• savaş /savaş-
• ağrı/ağrı-
• ekşi/ ekşi-
• güreş/güreş-

5. Yansıma Kökler

Doğada bazı canlı ya da cansız varlıkların çıkardıkları seslerin taklidi yoluyla oluşmuş olan sözcüklere “Yansıma kök” denir. Yansıma sözcükler aynı zamanda isim kökü olarak kabul görür.

• Pat, küt, miyav…
• Fısıltı
• Patırtı
• Hapşu
• Hır 

Sözcük Kökü Örnekleri

Konunun daha net bir şekilde kavranabilmesi için aşağıda yer alan cümlelerdeki örnekleri dikkatli bir şekilde incelemenizi tavsiye ederiz.

(Kelime kökleri koyu olarak gösterilmiştir.)

• Yarın başımıza nelerin geleceğini bilmiyorduk.
• Ekonomik gelişmelerden anında haberdar oluyordu.
• Okulunu üstün başarı ile bitirdi.
• Derslerine daha fazla dikkat etmesini bekliyorum.
• Yalnız başına uçan kuşun neşesini hissedebiliyorduk.
• Dışarıdan gelen sesler bir an hepimizi korkutmuştu.
• Telefonda uzun bir süredir konuşma yapıyordu.
• Görgüsüzlük → gör-
• Ücretsiz → ücret
• Göçebe → göç
• Yazlık → yaz
• Geçit → geç-
• Çözüm → çöz-
• Satış → sat-
• Yatak → yat-

Sözcük Kökü PDF + Video (Deniz Hoca)

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “TYT Türkçe Notları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Kelime Kökü PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ Sözcükte Yapı
⇒ TYT Türkçe Konuları
⇒ TYT Türkçe Notları PDF
⇒ AYT Edebiyat Notları PDF