Dil bilgisi derslerinde öğrencilerin belki de en çok ilgilendikleri konuların başında “Özne nedir? Cümlede özne nasıl bulunur? Sözde özne nedir?” gibi sorular gelmektedir. Yargının oluşması için cümle içinde yüklemle birlikte işi gerçekleştiren öge olan özne en önemli unsur olarak karşımıza çıkar.
Özne Nedir?
Cümle içinde yüklemlerin bildirdiği eylemi, işi yapan insanları ya da varlıkları belirten cümle ögesine özne denir. Her sözcük özne görevinde kullanılamaz. Yalnızca isimler ya da zamirler cümlede özne görevinde kullanılabilir.
Ders kaynaklarında özneyi bulmak için genellikle yükleme “Kim?” ve “Ne?” sorularının yöneltilmesi şeklinde bilgi verilir. (Yüklemler hakkında daha fazla bilgi için “Yüklem nedir?” adlı yazımızı okuyabilirsiniz.) Her ne kadar doğru da olsa bu şekilde verilen bilgi, öğrencilerin kafasını karıştıracak cinstendir. Çünkü “Kim?” ve özellikle “Ne?” sorularının cevabı aynı zamanda nesne de olabilmektedir. Örneğin; “Marketten kola aldım.” cümlesine “Ne aldım?” diye soru yöneltirsek alacağımız cevap “Kola” olacağından aslında belirtisiz nesne olan bu sözcüğü özne şeklinde düşünme gibi bir hataya düşebiliriz.
Yukarıdaki bilgilere istinaden özneleri bulma konusunda herhangi bir tuzağa düşmemek adına cümlelere “-an/-en Ne? -an/-en Kim?” şekilinde sorular yöneltmemiz işimizi oldukça hafifletecektir. Şimdi de yukarıdaki örnek cümlemize bu şekilde bir soru yöneltelim: “Marketten kola aldım.” Kolayı alan ne?= cevap alamadık. Kolayı alan kim?= Ben. Gördüğünüz gibi bu şekilde sorulan sorularda özneyi başka ögelerle karıştırma hatasına düşme şansımız kalmıyor.
Örnekler
- Ali dün akşamdan beri uyuyor. (Uyuyan kim?= Ali → Özne)
- Sınavlardan düşük not almak beni üzüyordu. (Üzülen kim?=Ben → Ö.)
- Bu model oldukça çok sattı. (Satan ne?= bu model → Ö.)
- Vizyonda kötü filmler vardı. (Var olan ne=Kötü filmler → Ö.)
İPUCU ⇒ Öznelerin yalnızca isimlerden ya da isimlerin yerine geçen zamirlerden oluşabileceğiniz yukarıda belirtmiştik. Bununla birlikte öznelerin sadece çokluk ve iyelik ekini alabileceğini de unutmamak gerekiyor:
Araba kaza yaptı. (Yalın hal)
Arabam sabahları çalışmakta zorlanıyordu. (İyelik eki)
Arabalar zincirleme kaza yaptı. (Çokluk eki)
Özne Çeşitleri
Özneleri genel olarak gerçek ve sözde olmak üzere iki başlıkta sınıflandırabiliriz.
a) Gerçek Özne
Etken çatılı cümleler içinde işi yapan kişinin ya da varlığın açıkça belli olduğu öznelere “Gerçek özne” denir.
- Görevli, sorun çıkaran müşterileri dükkandan çıkardı. (Çıkaran kim?= Görevli → Gerçek Ö.)
⇒ Gerçek özne olan sözcüklerin cümle içinde bulunmasına ya da gizli bir şekilde bulunmasına göre iki başlıkta incelenir.
- Açık Özne: Gerçek özne olan sözcüğün bizzat cümle içinde bulunduğu öznelerdir. Bu türdeki özneler cümlenin bir ögesi olarak gösterilir.
- Gizli Özne: Öznenin cümle içinde bizzat yer almadığı, ancak yükleme ve yüklemin aldığı eklere bakılarak bulunabilen öznelerdir. Bu türdeki özneler cümle içinde bizzat bulunmadığından cümlenin bir ögesi olarak değerlendirilmez.
Örnekler
- Ahmet dün akşam bize geldi.
Yukarıdaki cümlede yükleme “Gelen kim?” sorusunu sorduğumuzda alacağımız cevap cümlenin içinde yer alan “Ahmet” ismi olacağından açık öznedir.
- Dün akşam bize geldi.
Yukarıdaki cümlede ise yükleme “Gelen kim? şeklinde sorduğumuzda ancak cümlenin dışında gizli bir “O” cevabı alabiliriz. Özne açık bir şekilde cümle içinde yer almadığından, gizli bir şekilde ancak aradığımızda ortaya çıktığından gizli öznedir.
- Yürüyen merdivenler elektriklerin gitmesiyle aniden durmuştu. (Duran ne?= Yürüyen merdivenler → Gerçek Ö.)
- İstediğin cevapları alamayınca kızıyorsun. (Kızan kim?= Sen → Gizli Ö.)
b) Sözde Özne
Edilgen çatılı cümlelerde işi yapan gerçek bir kişinin ya da herhangi bir varlığın bulunmamasından dolayı cümlede belirtilen eylemi yapmamış olmasına rağmen karşımıza yapılan işten etkilenen özne olarak çıkan sözcüklere “Sözde özne” denir.
Örnekler
- Tören için sokaklar süslendi.
Yukarıdaki cümlede yapılan iş “Süslenmek”tir. Ancak yapılan işin kim tarafından yapıldığı cümlenin yapısı itibariyle belli değildir. Bu nedenle yükleme yöneltilen “Süslenen ne?” sorusunun cevabı yapılan işten de etkilenen “Sokak” sözcüğü sözde öznedir.
- Ahmet, yeni mahallesinde dışlandı.
Yukarıda yer alan cümledeki “Ahmet”, ilk bakışta gerçek özne olarak görünmüş olabilir. Ancak dikkat ederseniz dışlanma eylemini yapan Ahmet değil, yeni mahallesindeki kişilerdir. Ancak dışlanma eylemini yapanlar belli olmadığından bu eylemden etkilenen “Ahmet” sözde öznedir.
- Gömlekler ütülendi. (Ütüleyen kim?=Belli değil. Ütülenen ne?=Gömlek(yapılan işten de etkilenmiştir.) → Sözde Ö.)
- Sınıflar havalandırıldı. (Havalandırılan ne?= Sınıflar → Sözde Ö.)
- Sınavlar okundu. (Okunan ne?=Sınavlar → Sözde Ö.)
⇒ Cümlenin Ögeleri ⇐