Olay çevresinde oluşan metinlerden biri olan tiyatro, yaşanmış ya da yaşanması muhtemel olayları okuyucuya anlatmak yerine sahnede canlandırarak seyirciye aktaran bir edebi türdür.
Tiyatro Nedir?
İnsan hayatının çeşitli yönlerinin sahnede canlandırılması amacıyla yazılan eserlere tiyatro denir. Daha geniş bir şekilde bakacak olursak oyun için yazılan metne, oyunun oynandığı binaya ve sahnelenen oyuna da tiyatro diyebilmekteyiz. Aslında ilk zamanlarda edebi esere ve oyunların sahnelendiği mekana bu ad verilirken zamanla oyunun kendisine de tiyatro denilmeye başlanmıştır. Bu nedenle tiyatroyu hem bir edebi tür hem de bir sanat dalı olarak değerlendirebiliriz.
Tiyatro, bir edebi tür olmanın dışında sahne sanatı olarak oldukça binlerce yıllık bir geçmişe sahiptir. Eski Yunan’da bağ bozumu törenlerinden doğan tiyatro sanatı, gelişimini devam ettirerek günümüze kadar gelmiştir.
Sahne sanatı olarak da adlandırılan türün diğer sanat dallarından ayrılan önemli özellikleri bulunmaktadır. Tiyatro sadece okunmak için değil oynanmak için de yazılmaktadır. Ancak oynanmaktan ziyade sadece okunmak için yazılan eserler de bulunmaktadır. Oynanmak için yazılan metinler ayrıca “oyun” ve “piyes” olarak da adlandırılabilmektedir.
Tiyatro Özellikleri
→ Tiyatro, göstermeye bağlı edebi metinlerdir yani yaşanması muhtemel bir olay sahnede canlandırılır.
→ Piyes adıyla da bilinir.
→ Sahnede gösterilen oyun hem göze hem de kulağa hitap ettiği için etkileyicilik gücü yüksektir.
→ Her tiyatro eserinde bir olay ve olay örgüsü bulunmaktadır ve olay örgüsüne dramatik örgü denilir.
→ Dramatik örgü, zaman, mekan, çatışma ve kişiler yapı unsurlarını oluşturur.
→ Konusuna göre trajedi, dram ve komedi olarak üçe ayrılır.
→ Tiyatroda günlük konuşma dili kullanılır.
→ Gerçeğe oldukça yakındır.
Tiyatro Türleri
Tiyatroları konularına göre başlangıçtan günümüze kadar genel olarak üç başlıkta inceleyebiliriz.
1. Tragedya (Trajedi)
Konusunu tarihten ve efsanelerden alan, ağırlıklı olarak acıklı olayları konu edinen tiyatrolara “Tragedya” denilmektedir. Trajedilerde kişiler Yunan mitolojisindeki Tanrı ve Tanrıçaların yanı sıra kral, kraliçe, prens ve prenses gibi soylulardan oluşmaktadır. Bu türde soylu kişilere yönelik olduğundan kaba sözlere, kavgaya, kanlı görüntülere yer verilmez. Aynı zamanda “Üç birlik kuralı” da keskin bir şekilde uygulanmaktadır. Ayrıca bakınız ⇒ Trajedi
2. Komedya (Komedi)
Yunanistan’da doğan bir oyun türüdür. Kişi ve olayların sadece gülünç yönlerini ele alıp sahnede canlandıran tiyatro türüne “Komedya” denilmektedir. Konularını ise halkın günlük yaşamından almıştır. Yine aynı şekilde kişiler de halkın içinden seçilmektedir. Komedyada kaba sözlere, çirkin görüntülere ve argo sözlere yer verilir. “Üç birlik kuralı” da uygulanmaktadır. Ayrıca bakınız ⇒ Komedi
3. Dram
Hayatın hem acıklı hem de gülünç yönlerini sahnede göstermeyi amaçlayan modern tiyatronun da başlangıcı olarak kabul gören bir diğer oyun türü de “Dram”dır. Aslında dram türü, trajediye tepki olarak doğmuştur. Dramdaki en büyük yenilik ise “Üç birlik kuralı”nın uygulanmaması olarak gösterilebilir. Günlük yaşamdaki herhangi bir konu ve günlük hayatta karşılaşılabilecek herhangi biri dramda kişi olarak seçilebilmektedir. Ayrıca bakınız ⇒ Dram
Temel Tiyatro Terimleri
Aktör: Sahnede karakteri canlandıran erkek oyuncu.
Aktris: Sahnede karakteri canlandıran kadın oyuncu.
Dekor: Eserde tasvir edilenlere yönelik olarak sahneyi oluşturan nesneler.
Diyalog: Oyunda en az iki kişinin karşılıklı konuşması.
Dublör: Oyundaki yedek oyuncu.
Fasıl: Oyun esnasındaki perde ya da bölümler.
Jest: Oyuncuların sahnede yaptıkları her türlü el, kol, ayak ve beden hareketleri.
Koro: Oyunlarda kadın ve erkeklerden oluşan ve şarkı söyleyen topluluk.
Kostüm: Sahnede oyuncuların rollerine uygun olarak giydikleri kıyafet.
Kulis: Sahnenin arkasında yer alan ve seyircinin göremediği oda.
Pandomim: Sadece jest ve mimiklerle yapılan sözsüz oyun.
Perde: Oyunu oluşturan bölümler.
Sahne: Oyuncuların rol için çıktıkları ve oyunun oynandığı bölüm.
Suflör: Oyun sırasında arkadan konuşmaları fısıldayan kişi.
Tuluat: Metne dayanmayan, doğaçlama oyun.
Tiyatronun Yapı Unsurları
Bir olaya dayalı olarak oluşturulan tüm edebi türlerde olduğu gibi bu oyun türünde de “Konu, kişi, zaman ve mekan” gibi ögeler bulunmaktadır.
Olay (Dramatik Örgü): Sahnelenen oyundaki olaylar, tiyatronun konusunu oluşturmaktadır. Oyun içindeki olay örgüsü aynı zamanda “Dramatik örgü” olarak da adlandırılır. Olaylar daha önce yazılabileceği gibi sahnede doğaçlama olarak da gelişebilmektedir. Eserdeki konu tarihten ya da günlük hayattaki herhangi bir olaydan oluşabilmektedir.
Kişi: Eserde özellikleri ve konuşmaları belirtilmiş olan karakterler kişileri oluşturmaktadır. Eserde yer alan kişiler sahnede oyuncular tarafından canlandırılmaktadır. Oyuncuların yetenekleri ve roldeki başarıları eserdeki kişilerin tüm özelliklerinin tam olarak sahneye yansıtılmasında belirleyici bir rol oynamaktadır.
Mekan (Sahne): Anlatmaya bağlı edebi metinlerde olayların gerçekleştiği yerler betimlemeler yapılarak okuyucunun zihninde canlandırılır. Tiyatrolarda ise mekan dekorlarla sahnede izleyiciye gösterilir. Piyeste geçen olayların gerçekleştiği yerleri canlandırmada kullanılan malzemeler genel olarak “Dekor” olarak adlandırılır. Geçen olaylara uygun olarak sahne düzenlenir.
Çatışma: Oyun içinde olay örgüsünü geliştiren, kişiler arasındaki mücadeleler, anlaşmazlıklar ve zıtlıklar çatışmayı oluşturur. Çatışmada farklı olguların birbiriyle mücadelesi bulunmaktadır. Çatışma, oyun içinde heyecanı ve izleyici dikkatinin çekilmesini sağlayan önemli bir unsurdur Birçok etken oyundaki kişiler arasında belirgin farkların oluşmasını sağlayabilir.
Zaman: Olayların gerçekleştiği zaman sahnede dekorlarla tasvir edilir. Günümüz tiyatrosunda zaman geniş bir zamanı kapsayabilmektedir. Ancak modern tiyatro öncesinde olayların 24 saat zaman dilimi içinde gerçekleştiği üç birlik kuralı uzun bir süre bu oyunlarda uygulanmıştır.
Dünya Edebiyatında Tiyatro
Tiyatronun bir sanat olarak doğuşu, Eski Yunan’da şarap tanrısı olan Dionysos adına düzenlenen bağbozumu dini törenlerine dayanmaktadır. Bu törenlerde din adamları koro halinde şarkılar söyleyerek Dionysos’a olan sevgilerini dile getirir ve halka bazı ahlaki öğütler verirlerdi. Koronun ilahi şarkılar söylemesi zamanla birer temsile dönmüş, sahneye çıkan din adamlarının olayları canlandırmasıyla tiyatro başlamış olur.
Eski Yunan’da ortaya çıkan ilk tiyatro türü trajedi olmuştur ve bu oyunlarda hayatın sadece acıklı yönleri ele alınmıştır. Daha sonra komedi türü ortaya çıkmıştır ki bu oyunlarda da hayatın sadece gülünç yönleri işlenmiştir. 17.yüzyıla kadar trajedi ve komedinin hakimiyeti devam etse de bu yüzyıldan itibaren bu türlerin sarsılmaz kuralları yıkılmıştır. Özellikle 16.yüzyılda William Shakespeare’ın tiyatro eserleri bu sanata yeni bir bakış açısı kazandırmıştır.
19.yüzyıla gelindiğinde Fransa’da ortaya çıkan dram türünde hayatın hem acıklı hem de gülünç yönleri bir arada ele alınmaya başlanmıştır. Bu yüzyılda Victor Hugo, dramın bir tür haline gelmesini sağlayarak bu tiyatronun kurallarını ortaya koymuştur.
Türk Edebiyatında Tiyatro
Türk Edebiyatı’nın modern tiyatro ile tanışması ancak 19.yüzyılın ikinci yarısında mümkün olmuştur. Bu yüzyıla kadar edebiyatımızda sadece geleneksel gösteriler olarak adlandırılan Karagöz, orta oyunu ve meddah sanatları söz konusuydu. Ancak Tanzimat Dönemi ile birlikte Batı edebiyatlarını yakından takip eden sanatçılarımızın çevirileri ve uyarlamaları ile modern anlamda ilk tiyatro çalışmaları başlar.
Türk edebiyatında yazılan ilk tiyatro örneği Şinasi’nin Şair Evlenmesi adlı eseridir. Sahnelen ilk tiyatro eseri ise Namık Kemal’in Vatan Yahut Silistre‘sidir. Cumhuriyet Dönemi ile birlikte Türk edebiyatında bu türde güçlü bir değişim görülmüştür.
Geleneksel Türk Tiyatrosu
Her ne kadar bu türün modern örnekleri 19. yüzyılda ülkemizde görülse de çok eski bir geçmişi olan “Geleneksel Türk Tiyatrosu“nun önemi edebiyatımız için oldukça fazladır. Geleneksel Türk oyunlarını dört başlıkta inceleyebiliriz.
- Karagöz
- Orta Oyunu
- Meddah
- Köy Seyirlik Oyunları
Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Tiyatro PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ Slayt – PDF
⇒ Tiyatro Türleri Slayt
⇒ Edebiyat Notları
⇒ 11.Sınıf Edebiyat Konuları