Yapısına Göre Cümleler (Yapı Bakımından Cümleler)

“Yapısına göre cümleler” konusuna geçiş yapmadan önce birkaç konu hakkında bilgi vermemiz son derece yararlı olacaktır. Bir dilde yargı bildiren ifadelere cümle denir. Oluşturulan her cümle aslında yalnızca tek bir yargı bildirmektedir. Ancak bazı özel durumlarda cümleler (yan cümlecikler oluşturarak) birden fazla yargı bildirebilmektedir. Yani tek cümle olarak gördüğümüz bazı cümleler aslında birden fazla anlam barındırabilirler. Bu noktanın daha iyi anlaşılması için şu kavramları bilmemiz gerekiyor.

Temel cümle: Yapı içinde sadece yüklemin asıl yargıyı bildirebildiği cümlelere “Temel cümle” denir.

Yan Cümle: Cümlede asıl yargıyı bildiren yüklemin dışında “Fiilimsi ya da çekimli fiil” şeklinde kurulan, tam bir yargı bildirmeyip yüklemin bir ögesi olarak görev alan cümlelere “Cümlecik” ya da “Yan cümle” denir.

• Arkadaşını seviyorsan ona yardımcı olmalısın.

Yukarıda yer alan cümlede “yardımcı olmalısın” yüklemdir. Ancak onun dışında fiil olan “seviyorsan” yüklem değil, zarf tümlecidir. Görüldüğü gibi burada bir fiil yüklem olarak değil, asıl yargının nedenini bildiren bir öge görevinde kullanılmıştır. Bu kuraldan dolayı “Arkadaşını seviyorsan” burada yan cümledir.

İşte yukarıda da anlattığımız gibi bildirdikleri yargının sayısına ya da yargıların ifade ediliş şekline göre “Yapı bakımından cümleler” dört başlıkta incelenmektedir.

Yapısına Göre Cümleler

1. Basit Cümleler

Tek bir yargıyı, düşünceyi bildiren tek bir yüklemden oluşup içinde “Fiilimsi, ki bağlacı, -se, -sa şart kiplerini” barındırmayan cümlelere “Basit cümle” denir.

Basit Cümle Örnekleri

• Yağmurlu havalarda dışarı çıkmazdı.
• Dostluğumuz bir ömür sürsün.
• Müzikle birlikte ders çalışıyordu.
• Edebiyat dünyasının en başarılı yazarıydı.

UYARI: Basit cümlelerin uzunluk-kısalıkla bir alakası yoktur. Önemli olan cümlenin uzunluğu değil, tek bir yargı bildirmesidir.

• Bundan tam beş sene önce köydeyken, şehirli insanların kaprisli dünyasından uzak bir şekilde mutlu aile ortamında yaşardım.

2. Birleşik Cümle

Bir temel cümlenin yanında başka yan cümlelerin bulunduğu ve asıl yargıya bağlanan birden fazla yargının ifade edildiği cümlelere “Birleşik cümle” denir.

Birleşik cümleler, yan cümlelerin bir araya gelişlerine ve niteliklerine göre kendi içinde dörde ayrılır.

a) Girişik Birleşik Cümle

Fiilimsiler yardımıyla temel cümleye yan cümleciklerin eklenmesine “Girişik birleşik cümle” denir. Yani bu tür cümlelerin içinde bir temel cümleyle birlikte fiilimsi ile oluşturulmuş bir ya da birden fazla yan cümlecik bulunmaktadır.

Girişik Birleşik Cümle Örnekleri

• Okula giderken cüzdanını düşürmüştü.
• Yan yatan geminin mürettebatı kurtarıldı.
• Başına gelecek olaylardan habersiz yürüyordu.
• Minareyi çalan, kılıfını hazırlar.

b) İlgi Cümleleri (Ki’li Birleşik Cümle)

Yan cümlecik ile temel cümle arasında “Ki Bağlacı”nın bulunduğu cümlelerdir. Bu kullanımda yan cümlecik ya temel cümleye bağlanır ya da açıklamasını oluşturur.

İlgi Cümlesi Örnekleri

• Ders çalışmıyor ki sınıfı geçsin.
• Sonradan anladım ki o günler mutluymuşum.
• Duydum ki unutmuşum.

c) Şartlı Birleşik Cümle

Temel cümleye “-se, -sa” ekini alan yan cümleciğin bağlanması ve bununla birlikte şart anlamı katmasına “Şartlı birleşik cümle” denir. Bu cümlelerde yan cümlecik bir yargı bildirmez ve zarf görevinde kullanılır.

Şartlı Birleşik Cümle Örnekleri

• Ders çalışırsan istediğin üniversiteye gidebilirsin.
• Ödevlerini bitirirsen oyun oynayabilirsin.
• Beni dinlerseniz size tüm konuyu anlatırım.

d) İç İçe Birleşik Cümleler

Ara cümle olarak da bilinen bir yargının bir başka cümle içinde onun bir ögesi olacak ya da olmayacak şekilde kullanıldığı cümlelere “İç içe birleşik cümleler” denir.

İç İçe Birleşik Cümle Örnekleri

• Deniz Hoca “Yarın sözlü yapacağım.” dedi.
• Antrenör “Bu sene şampiyon olamayız.” demez mi?
• Güzel yarınlar bizi bekliyor, derdi.

3. Sıralı Cümle

Bazen düşüncelerin ve duyguların ifade edilmesinde tek yargılı bir cümle yetersiz kaldığından anlam olarak birbiriyle ilişkili ama şekil olarak farklı olan iki cümlenin virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile birbirine bağlanmasına “Sıralı cümle” denir.

Sıralı Cümle Örnekleri

• Okula geldi, sınava girdikten sonra gitti.
• Güneş açıyor, deniz sakinleşiyordu.
• Sınavlar açıklandı, moraller bozuldu.
• At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.

NOT: Sıralı cümlelerde en az iki yüklem bulunur.

NOT 2: Sıralı cümleler kendi içinde “Bağlı sıralı cümle” ve “Bağımsız sıralı cümle” olmak üzere iki başlıkta incelenmektedir.

a) Bağlı Sıralı Cümle

Anlam yönüyle birbiriyle bağlı olan cümlelerin ögeler bakımından da birbirine bağlı olmasına “Bağlı sıralı cümle” denir.

Bağlı Sıralı Cümle Örnekleri

• Uzun süredir konuşmuyor, yalnız başına oturuyordu. (O=Özne)
• Arabayı yıkadı, satılığa koydu. (Neyi= Belirtili nesne)

b) Bağımsız Sıralı Cümle

Anlam yönüyle birbiriyle bağlantılı olan cümlelerin aralarında ortak öge bulundurmamasına “Bağımsız sıralı cümle” denir.

Bağımsız Sıralı Cümle Örnekleri

• Öğretmen gelmişti, biz kendi aramızda konuşuyorduk.
• Sabah işe gittim, akşam da düğüne gittik.

4. Bağlı Cümle

Aralarındaki herhangi bir ilgiden dolayı anlam bağlılığı bulunan iki cümlenin birbirine “ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne…ne…, hem…hem… ” vb. bağlaçlar vasıtasıyla bağlanmasına “Bağlı cümle” denir.

Bağlı Cümle Örnekleri

• Güneş açtı ve insanlar sahile koştu.
• İzmir’e geldi ama bizi görmeden gitti.
• Ne konuşuyor ne yanımıza geliyordu.

UYARI: Bağlaçların bulunduğu her cümle bağlı cümle olarak görülmemelidir. Bağlı cümle için dikkat edilmesi gereken nokta bağlaçların iki yüklemi, dolayısıyla iki yargıyı birbirine bağlamış olmasıdır.

• Okul ve işi birlikte yürütemiyordu. (Ögeleri birbirine bağlamış ve tek bir yargı olduğundan basit cümledir.)

Yüklemin Yerine Göre Cümleler PDF + Video

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Edebiyat Ders Notları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Yapısına Göre Cümleler PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ Cümle Türleri PDF / Slayt
⇒ Yüklem Nedir?
⇒ 10.Sınıf Ders Notları
⇒ TYT Türkçe 
⇒ AYT Edebiyat